|
• a l m a s h t i r i s hBog'liq H. Dadaboyev - O`zbek terminologiyasi• a l m a s h t i r i s h
harakati ko‘zga yaqqol tashlandi. Masalan, aeroport termi
ni o ‘mida qo'nalg'a, tayyoragoh, bandargoh terminlari ishlatila boshlan-
j i institut termini oliygoh, ilmgoh, bilimgoh so‘zlari bilan almashtirildi,
ju rn a l
termini o ‘m ida oynoma, majalla, jarida, oybitik so‘zlarini ishlatish
tavsiya etildi va sh.k. Chetpul (valyuta), pultopar (biznes), hujjatasrov
(arxiv), nusxakash (notarius), naqliyot (transport), malakasinov (attestat-
siya) singari yangi yasamalar sun’iyligi, termin yasash m e’yorlarigi javob
bermasligi bilan ajralib turar edi (Bektemirov, 2002; 34). Bunday shoshqa-
loqlik oqibatida o ‘zbek terminologiyasida noilmiy terminlar paydo bo‘ldi,
terminlar tizimida sinonimiyaning kuchayishi yuz berdi.
M a’lumki, har qanday til, aw alam bor, o ‘z ichki imkoniyatlari zamin-
ida rivojlanadi. Ayni chog‘da, mamlakatlar va xalqlararo rang-barang mu-
nosabatlar har qanday tilda o‘zlashmalaming vujudga kelishida muhim
omil hisoblanadi. Mazkur hodisa o ‘zbek tili uchun ham yot emas.
0 ‘zbek tilida katta miqdordagi arabcha va forscha-tojikcha o ‘zlash-
malaming qo‘llanishda qolayotgani sir emas. Bulaming muayyan qismi
ilmiy terminologiya tarkibida o ‘z faolligini y o ‘qotmagan. Xususan, mak-
tab, sinf, muallim, m a ’ruza, muvozanat, vazn, tijorat, bojxona, viloyat,
falak, huquq, tarkib, matn, mavzu, hokim, narx,payvand singari termin
hamda terminologik leksika nafaqat mutaxassislar, shuningdek, aholining
keng qatlamlari nutqida hech qanday qiyinchiliksiz faol ishlatiladi. Garchi
hozirgi vaqtda o ‘zbek tilida terminlar yasash jarayonida arab va fors-tojik
tillari manba sifatida deyarli ishtirok etmasa-da, ammo o ‘zga qarindosh
turkiy tillarda b o ig an i singari o ‘zbek tili lug‘at tarkibidagi terminlaming
aksariyati shu qadimiy tillarga mansubdir. Bu o ‘zlashmalar o ‘zbek tilining
fonetik va grammatik qoidalariga bo‘ysungan holda yangi mazmun kasb
etgan va yangi voqelangan tushunchalami ifodalashda xizmat qilmoqda.
Ruscha-baynalmilal so‘z va terminlaming o ‘zbek tiliga kirib kelishi
XIX asming birinchi yarmidan boshlangan bo‘lib, uning haddan tashqari
kuchayishi oMkaning chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi, keyinchalik
bu yerda sho‘rolar hukmdorligining qaror topishi davriga to ‘g ‘ri keladi.
Bu jarayon o ‘zbek tili terminologiyasi dinamikasini kuzatishda yorqin
namoyon bo‘ladi.
0 ‘zbek tiliga xos ilmiy-texnikaviy terminlaming ulkan qismini boshqa
tillar (rus tili orqali lotin, yunon, german, roman va sh.k.)dan o‘zlashgan
leksik birliklar tashkil qiladi.
45
|
| |
