5
etadi orollar maydoni 2,75 mln km2 ni egallaydi. Materikning juda kattaligi uning
tabiiy sharoiti murakkab va hilma-hil bo'lishiga olib kelgandir. Materik ichkarisiga
chuqur kirib borgan okean hamda dengizlar uning chekka qismlarini ayniqsa g'arb
janubda juda parchalab yuborgandir. Biroq materik juda katta bo'lganidan uning
ichki qismlari dengiz va okeanlardan minglab km. Uzoqda joylashgan bu esa
materik doirasida tabiiy tafovutlarning keskinligini kuchaytiradi. Materikning
g'arbiy Yevropa qismi eng tor bo'lib, uni dengizlar
juda parchalab yuborgan
maydonning 1\3 qismi orollari va yarim orolariga to'g'ri keladi. Materik sharqqa
tomon kengaya boradi. Osiyo qismida orollar va yarim orollarga materik jami
maydonning 1G'4 qismi to'g'ri keladi. Materikni g'arbiy qismida Atlantika
okeanida bir necha katta-kichik orollar uchratish mumkin.
Shulardan eng yirigi materik sayozligida joylashgan Britaniya orollar qutb
doiradan janubroqdagi Islandiya Norvegiya
va Barens dengizlar orasida
Skandinaviya yarim oroli joylashgan orol va yarim orollar mavjuddir. Bular qatoriga
Kamchatka yarim orolini Kuril orollarini Yaponiya orollari, Koreya yarim orolini
Filipin va katta-kichik Zont orollarini Indoneziya arxipalagi va bir qancha kichik
orollarini kiritish mumkin. Materikning janubiy qismi ham okean suvlari ta'sirida
juda parchalangan bo'lib ular asosan Xindixitoy yarim
oroli Xindiston yarim oroli
kichik Osiyo yarim oroli hamda materik yaqinidagi orollardan Shri-Lanka va yana bir
orollarni kiritish mumkin. Materik atrofidagi okean qismlari bir necha botiqlar
mavjud bo'lib, ularning chuqurligi turlichadir. Dunyo okeanining eng chuqur botiqlari
qatoriga Kuril-Kamchatka cho'kmasi (10542 m) Marianna cho'kmasi (11034 m)
Filippin cho'kmasi (10256 m) kabilarni kiritish mumkin. Materik dengizlar
materikning ichki qismlarigacha kirib borgandir. Masalan: Atlantika okean bilan
Suvayirish kanali orqali qizil dengiz va qo'ltig'i orqali qora dengiz bilan Suvayirish
kanali orqali Qizil dengiz va Bobil-Mendab bo'g'ozi
orqali Xind okeani bilan
bog'lanish mavjud. Bunday xolatlarni materikning shimoliy-sharqda va sharqiy
qismlarida ham uchratish mumkin.
Tog' paydo bo'lish harakteri keyingi rivojlanishda perm davri oxirlariga kelib
Lavraziyaning Yevrosiyodagi qismi quruqlikka aylanib borgan va Gondvana
bo'linib keta boshlagan. Yura davrining boshlarida Lavraziyaning ancha qismini
transgressiya dengiz egallaydi va bu Yevropa platformasigacha davom etadi. Yura
davrining oxirlarida bor davrining boshlarida alp tog' burmalanishi
vujudga kelgan
va bosqich davomida Yevrosiyo alohida materik bo'lib shakllanadi va uning xozirgi
tabiiy sharoiti vujudga kela boshlaydi. Mezazoy o'rtalariga kelib Yevrosiyoning
katta shimoliy qismi yaxlit materikka aylangan va uning umumiy shakli
hozirgiga yaqin bo'lgan. Janubda Yevrosiyodan bo'linib ketgan Gondvanada ajralib
turuvchi geosinklinal mintaqa mavjud bo'lgan. Unda afrika Arabiston Xindiston va
Avstraliya platformalari ajralib chiqqan ularning shakllanishida
vulkanik jarayonlar
vujudga kelib turgan. Materik qiyofasining shakllanishi uning hozirgi Relyefining
vujudga kelishi hozirgiga o'xshash iqlim kanazoy erasida ro'y berib borgan. Kanazoy
erasining boshlariga kelib hozirgi materikning katta shimoliy qismi o'rnida yaxlit
quruqlik vujudga kelgan. Bu platformalar baykal kaledon va gersen burmalanishida
hosil bo'lgan Yevrosiyoning janubi va janubiy sharqdagi tog'larning qo'shilishi
vujudga kela boshlagan. Mezazoy o'rtalariga kelib Yevrosiyoning katta shimoliy
qismi yahlit materikka aylangan va uning umumiy shakli zozirgiga yaqin bo'lgan.
6
Janubda Yevrosiyodan bo'linib ketgan Gondavanada ajralib turuvchi geosinklinal
mintaqa mavjud bo'lgan
unda Afrika, Arabiston, Hindiston va Avstraliya
platformalari ajralib chiqqan ularning shakllanishida vulkanik jarayonlar vujudga
kelib turgan. Materik qiyofasining shakllanishi uning hozirgi Relyefining vujudga
kelishi hozirgiga o'xshash iqlim kaynazoy erasida ro'y berib borgan.
Kaynazoy
erasining boshlariga kelib xozirgi materikning katta shimoliy qismi o'rnida yahlit
quruqlik vujudga kelgan. Bu platformalar baykal kaledon va gersin burmalanishida
hosil bo'lgan Yevrosiyoning janubi va janubi sharqdagi tog'larning qo'shilishi
vujudga kela boshlagan.
Shu davrda bu quruqlikni g'arbda o'sha vaqtga kelib shakllana boshlagan.
Shimoliy Atlantika cho'kmasi shimoliy Amerikadan ajratib qo'ygan janub va janub
sharqda o'rta dengiz bo'yi Alp-Ximalay geosinklinal mintaqasi chegaralanib
turgan. Bu geosinklinal mintaqa Yevrosiyoni Gondavananing bo'laklari bo'lishi
Afrika Avg'oniston Xindiston va Avstraliya platformalaridan ajralib turgan. Sharqda
g'arbiy Tinch okean geosinklinal mintaqasi Yevrosiyoni Tinch okean botig'idan
ajralib turgan.
