MAVZU: YEVROSIYO MATERIGI IQLIMI ICHKI SUVLARI
REJA:
1.
Materik iqlimiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar.
2.
materik iqlim mintaqa va oblastlari.
3.
Materik ichki suvlariga ta'rif.
Adabiyotlar:
1.
T.V.Vlasova «materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» nashriyoti
1981 y 41-78 betlar.
2.
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» Toshkent 1986 god.
3.
A.Qozoqov, H.Ma'sudov «Materiklar va okeanlar tabiy geografiyasi kursidan
amaliy mashg'ulotlar va mustaqil ishlar» Toshkent «O'qituvchi» nashriyoti 1992 y.
Yevrosiyo iqlimi.
Yevrosiyo iqlimida materik maydonining juda kattaligi bilan bog'liq
hususiyatlar yaqqol aks etgan materik asosiy qismining ekvator bilan shimoliy qutbiy
doira oralig'ida joylashganlishg'gi sharqiy va markaziy qismlarining esa
parchalanganligi okean xavzalarining ta'siri orografiyasining murakkabligi Yevrosiyo
iqlimi sharoitning hilma-hil bo'lishiga olib kelgan. Materikda yillik yalpi radiasiya
quyidagi miqdorda o'zgarib boradi. U Artika orollarida 60 kal ga Yevropaning
janubi qismida 70-140 k kal ga Osiyoning janubi va janubi sharqida 120-180 kkal
ga teng, Arabiston yarim orolida yer yuzasidagi eng katta miqdor 200-220 kkal ga
teng. Yevrosiyoda yillik radiasiya balansi 10 kkal dan 80 kkal gacha o'zgaradi.
Materikning katta qismdagi asosiy atmosfera jaryoni havo masallarining g'arbdan
sharqqa tomon harakat qilishi va u bilan bog'liq bo'lgan siklonlar faoliyati bilan
bog'liqdir. G'arbdan materikka yil bo'yi sharqiy chekkalariga yetib boradi. Atlantika
havosi sharqqa tomon harakat qilarkan nomini yo'qotadi qishda sovub yozda isib
kontinental havoga aylanadi Materikning g'arbiy qismi kuchli parchalanganligi va
keskin transformasiyasi sust bo'ladi, iqlim sharoiti asta-sekin o'zgara boradi. Osiyoda
Ural orti qismida yil bo'yi kontinental havo massalari ustun turadi.
Materik o'rtacha kengliklari dengiz havosidan so'ng Arktika havosi kirib
keladi va haroratning keskin pasayishiga hamda yog'inlarning kamayishiga sabab
bo'ladi. Arktika havosi janubga yoyiladi biroq Yevropaning janubiy qismiga kamroq
kirib keladi chunki uni kenglik yo'nalishidagi tog' tizmalari to'sib qoladi. Materikka
9
sharqiga tomon bu havo massasi ichkariroq kirib keladi va uzoq vaqt saqlanib
qoladi. Osiyoning janubiy qismi qishda passat sirkuliyasiyasi ta'sirida bo'ladi
Arabiston yarim oroli quruq shimoliy shamollar ta'sirida bo'ladi. Atlantika okeani
havosi quruqlikka kup miqdoda yog'in keltiradi bu yog'in g'arbda yomg'ir yoki xo'l
bir iqlim mintaqaga xos barcha iqlim oblastlari mavjud. Yevrosiyoning eng shimoliy
orollari sharqda esa materikning shimoliy muz okeaniga tutash kabar qismi Artika
iqlim mintaqasi doirasiga kiradi. Materik shimoldagi Shpisbergen orollari va
shimoliy muz okeanining g'arbidagi mayda orollar uchun ham bu iqlim mintaqasi
harakterlidir. Islandiya Skandinaviyani qutbiy doiradan shimoldagi qismini o'z
ichiga oluvchi va sharqda birmuncha kengayuvchi subartika mintaqasi Yevrosiyoni
kambar polosa hosil qilib kesib o'tadi. Bu mintaqada qishda sovuq Artika
shamollarining ko'p esishi xarakterlidir subartika rayonlarida qishning nisbatan
yumshoq yozning salqin kelishi va yong'inlar yilning barcha fasli yomg'ir yoki qor
tarzida tushishi ahamiyatlidir. Yevrosiyoning eng keng va yaxlit qismi mu'tadil
iqlim mintaqasida bo'lib u Biskay qo'ltig'ining janubiy qirg'og'idan boshlanib Kora
va Kaspiy dengizlarining o'rta qismi orqali Koreya yarim orolining shimoliy qismi
bilan Xonsyu orolining o'rta qismiga tomon o'tadi. Mintaqa havo massalari yil
davomida g'arbdan-sharqqa tomon esadi va turli iqlim oblastlarini vujudga
keltiradi. Dengiz tipidagi mo''tadil iqlim oblasti Islandiyaning janubi Skandinaviya
yarim orolining g'arbiy chekkasi Britaniya orollari va materikning chekka g'arbi
Yutlandiya yarim oroli Fransiyaning g'arbi va shimolini o'z ichiga oladi. Bu yerda
yil bo'yi Atlantika havosi ustun turadi yozning o'rtacha harorati Q100 Q 180 bo'lsa
eng sovuq oyning harorati Q10 Q60 ni tashkil etadi. YOg'in miqdori 1000 mm
dan ortadi. Yevropa mo''tadil mintaqaning boshqa barcha qismi iqlimi to Ural
tog'lariga qadar okean qismidan kontinental iqlimga o'tuvchi oraliq iqlim
hisoblanadi. Bu hudud iqlimida Atlantika havo massalarining transformasiyasi va
materik ustida qaror topuvchi kontinental havo massalari ta'sirining kuchaya borishi
eng muhim rol o'ynaydi. Osiyoning sobiq ittifoq doirasidagi katta qismi
Mongoliya va shimoliy g'arbiy Xitoy mintaqaning kontinental iqlimi oblastida
joylashgan. Bu oblast g'arbdan keladigan quruq havo massalari ta'sirida bo'ladi. Bu
iqlim oblasti iqlim Osiyo maksimum ta'sirida qishning sovuqligi va qish
haroratining bir joydan ikkinchi joyga tomon keskin o'zgarib turishi bilan
harakterlanadi. Katta Xingan tog' tizmasidan sharqdagi shimoliy sharqiy Xitoy
Koreya yarim orolining shimoliy Xokaydo va Xonsyu orolining shimoli musson
iqlim oblastiga xosdir. Bu oblastning hammas qismida harorat yomg'irlar va
namlanishlarning yoz va qishda bir-biridan farq qilishi bilan harakterlanadi. Qishda
quruq sovuq ob-havo ustun turadi Osiyo antisokloni tomonidan kuchli shamollar
esadi.
Subtropik iqlim mintaqasiham Yevrosiyoni Atlantika okeanidan to Tinch
okeaniga kesib o'tadi bu mintaqa doirasidan g'arbdan sharqqa toomn harakat qiluvchi
havo massalari yozda tropik sirkulyasiyasi bilan almashinadi. Iqlida baland Osiyo
tog'lari sistemasi katta ahamiyatga ega bu tog'lar qishda g'arbdan keluvchi havo
massalari ikki tarmoqqa shimoliy va janubiy tarmoqqa bo'lib yuboradi.
Yevrosiyoning subtropik mintaqasida bir necha iqlim oblastlari mavjud Priney va
Apenin yarim orollari Bolqon yarim oroli janubi va g'arbi kichik Osiyoning
janubi va g'arbi o'rta dengizini sharqiy sohili o'rta dengizdagi orollar va
10
Messopatamiyaning shimoli va yozi quruq keladigan o'rta dengiz tipli oblastiga
kiritiladi. Materik ichkarisida Eron tog'ligidan to Xuanxe daryosi havzasining o'rta
qismigacha kontinental iqlim oblastiga ega. Bu oblast yozning issiqligi va qishning
sovuqligi bilan harakterlanadi baland Osiyo uchun baland tog' kontinental iqlimi
mosdir.
Subtropik mintaqa sharqiy sektorning iqlimi ham mo''tadil iqlim
mintaqasidagi kabi musson tiplidir. Bu oblastga Yanszi daryosi havzasi va
Yaponiya orollarining janubiga kiradi. Bu oblastning qishda o'rtacha haroratning
bir muncha yuqoriligi va yilning yalpi yog'inlar miqdorining kattaligi bilan
farqlanadi. Tropik mintaqa materikda Arabiston yarim oroli mesapatamiyaning
janubi va Eron tog'ligi hamda Xind daryosining shimoliy qismini o'z ichiga oladi.
Bu rayonda yil bo'yi quruq kontinental tropik havo ustun turadi. YOg'in miqdori
hamma joyda 100 mm dan kam bug'lanish esa 10 barobar yuqoridir. Subekvatorial
mintaqa Filipin orollari Xindiston va Xindixitoy yarim orollari hamda ularga
shimoldan tutashgan Xind Gang past tekisligi bilan janubiy sharqiy Xitoyni o'z
ichiga oladi. Ximolay tog'lari bu mintaqaning aniq chegarasini hosil qiladi. Xind
okeanidan esuvchi mussonlar Ximolay tog'larining qirralarigacha yetib keladi.
Butun subekvatorial mintaqaning umumiy hususiyati yozda Hind okeani
mussonlari olib keladigan nam ekvatorial havo ustun turadi. Malaka yarim orolining
janubiy qismi Zont orollari va Moluk orollari ekvatorial mintaqasida joylashgan.
Bu mintaqa ekvatorial bosim depressiyasiga to'g'ri keladi va bu yerda ham ikkala
yarim shardagi passatlar o'zaro to'qnashadi. Yevrosiyoning ekvatorial mintaqasida
iqlim hususiyatlari atmosferaning umumiy sirkulyasiyasigigagina bog'liq bo'lgan, bu
mintaqaga orollar va ularni bir biridan ajratib turuvchi suv havzalari kirishiga ham
bog'liq. Bu mintaqa uchun yil bo'yi ekvatorial havo massalarining ustun turishi
haroratning bir miyorda va yuqorligi, namlikning ko'pligi hamda kuchsiz shamollari
bilan harakatlanadi. Butun Yava va kichik Zont orollari janubiy yarim sharning
subekvatorial mintaqasida joylashgan. Yevrosiyoning ichki suvlari, orollarni qo'shib
hisoblaganda Yevrosiyo teritoriyasida hosil bo'ladigan yillik oqim 16 ming km2 ga
yaqin, ya'ni butun yer sharida daryolar yillik yalpi oqimning yarimidan salgina ham
halos. Oqim qalinligi bo'yicha olingan o'rtacha raqamdan yuqori, oqim qatlamining
o'rtacha qalinligiga ko'ra faqat janubiy Amerikadan Yevrosiyodan oldinda turadi.
Eng ko'p oqim (1,500 mm dan ortiq) subekvatorial va ekvatorial mintaqalar,
ayniqsa Zont arxipalagi orollar so'ngra Xindixitoy bilan Xindistonning g'arbi va
Ximolay tog'ining markaziy qismi uchun harakterlidir. Boshqa mintaqadagi bunday
yuqori harakterlidir. Boshqa mintaqalardan yalpi oqimning bunday yuqori
ko'rsatkichlari Yaponiya orollari Alp tog'lari va skandivaniya tog'ligining ayrim
rayonlarigina hosdir. Huddi shu regionlardagina katta maydonlarda yillik oqim
1500 mm dan kam biroq 600 mm dan ortiqdir. Yevropaning katta qismidan
shimoliy va sharqiy Osiyoda yillik oqim 200 mm dan 600 mm yetadi. Pireney
yarim oroli Dunay tekisliklari sharqiy Yevropa tekisligi o'rta qismining uncha katta
bo'lmagan maydonlarning yillik oqimi 200 dan kam ya'ni butun quruqlikdagi
o'rtacha miqdoridan bir oz kam. O'rta Osiyo va markaziy Osiyo quyi Xind havzasi
Eron tog'ligi hamda Arabiston yarim orolining juda katta territoriyasida yillik
oqimning qalinligi 50 mm dan kam buning ustiga ko'pgina rayonlarda oqimning
qalinligi 15 mm dan ortmaydi. Yevrosiyoning daryolari Atlantika shimoliy muz
11
okeani Tinch va Xind okeanlari havzasiga kiradi. Materikning chekka qismlari
ayniqsa g'arbiy sharqiy qismlarida suv tarmoqlari zich bo'lib ularga eng yirik
daryo sistemalari kiradi.
Materikning ichki va janubi g'arbiy rayonlarida yer usti suvlari deyarli yo'q
binobarin ularning suvi okeanga oqib bormaydi. Yevrosiyo umumiy maydonining
30 % dan ortig'ini ichki oqim territoriyalari tashkil etadi. (Orol Kaspiy berk havzasi
ham shu jumlaga kiradi).
Iqlim kontinentalning g'arbdan sharqqa tomon orta borishi daryolar rejimida ham
aks etadi. Daryolarning hammasi qishda 2-3 haftadan to uch oygacha muzlab
qoladi. Suv sarfi eng ko'payib daryolarning to'lib oqishi bahorga to'g'ri keladi
chunki ular tog'lardagi qorning erishiga bog'liqdir. Yozning oxiriga borib kuchli
bug'lanishi sababli daryolarning suv satxi ancha pasayadi biroq daryo suvlarini
ko'llar tarkibiga solib turishi tufayli daryolar juda sayozlanib qolmaydi. Xindixitoy
va Xindiston yarim orollari daryolari sernam fasl bilan quruq fasl o'rtasidagi keskin
tofovut hamda yilning quruq faslidagi kuchli bug'lanish sabab ekvatorial mussonlar
esadigan davrda to'lib toshib okean va ba'zan qurg'oqchil davrda deyarli qurib
qoladi. Musson iqlimli ayniqsa Xindiston daryolari Saluin Irovadi va boshqalar
baland tog'lardan boshlanadi va ularda garchi yozi maksimum aniq aks etsada har
holga nisbatan bir miyordagi oqimga ega. Qutbiy orollar qoplami muzlanish tipi va
qor chizig'ining pastda o'tishi bilan harakterlanadi. Shpisbergen orolida qor chizig'i
o'rta hisobda dengiz sathidan 300 m balanddan o'tadi. Bu yerdagi muzlanish
qalqonsimon muzliklardan iborat bo'lib ulardan dengizga katta muz tillari surilib
tushib sinadi.Qor chizig'i 700 m dan 1000 m gacha balanddan o'tuvchi Islandiya
orolida katta muzlanish markazi bor. Bundan yuqorida tog' massivlari firn
maydonlari bilan qoplangan bo'lib ulardan ko'pdan ko'p daryolarga suv beruvchi
muzliklar har tomnga tarqalgan.
Qor chizig'i 700 m dan 1900 m gacha bo'lgan Skandinaviya tog'laridan
kattagina muzlanish mavjud va zich daryo tarmoqlarini to'yintiradi. Alp tog'larida
qor chizig'i 2500-3200 m gacha ko'tariladi ular Yevropadagi vodiy tipidagi eng katta
tog' muzlanishi markazidir. Yevropadagi vodiy tipidagi eng katta tog' muzlanish
markazidir. Yevropadagi yirik daryolar (Reyn, Rona, PO, Dunayning irmoqlari) shu
vodiy muzliklardan boshlanadi qor chizig'i balandligi Qoraqurum va kunlunda
5000-5500 m Ximolay tog'larida 4500-5000 m. Muzlar 400 m dan pastga
tushmaydi. Qoraqurumga ba'zi muzliklarning maksimal uzunligi 26 km sharqiy
Tyanshanda qor chizig'ining balandligi 3700 m va eng katta muzlikning uzunligi
40 km hisoblanadi.
| 