102
maydon va statik elektr zaryadlarining zararli va xavfli ta`sirlaridan himoyasini
ta`minlovchi vositalar, texnik hamda tashkiliy tadbirlar sistemasidir.
1. Elektr tokidan jarohatlanishning xavfliligi
Elektr tokining inson organizmiga ta`siri murakkab va o`ziga xos formalarda namoyon
bo`ladi. Organizmdan elektr toki o`tishi
bilan unga kimiyoviy, issiqlik bilan va
biologik ta`sir ko`rsatadi. Organizmga elektr tokining kimiyoviy ta`sirida qon va
boshqa organik suyuqliklar parchalanadi. elektr tokining organizmga issiqlik bilan
ta`sirida esa tananing jarohatlangan joylari ko`yishi mumkin.
elektr tokining
organizmga biologik ta`sirida esa og’riq, to`qimalari joyidan qo`zgalishi hamda
ixtiyorsiz holda muskullarining qisqarishi kuzatiladi. elektr toki urishi (shoklantirishi)
juda xavfli hisoblanadi. elektr toki inson tanasidan o`tishi bilan butun organizmni
zararlaydi va bunda qisman yoki to`liq yurak, nafas olish organlarini va asab
sistemasini falaj (shol) qilishi kuzatiladi.
Organizmga elektr tokining ta`siri natijasiga quyidagi qator omillar ta`sir qiladi:
-tok kuchi;
-inson tanasining qarshiligi;
-kuchlanishning kattaligi;
-tok turi va chastotasi;
-tok yo`li;
-tok ta`sirining davomiyligi;
-inson organizmining individual xususiyatlari.
Tok kuchi organizmni jarohatlashda hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi.
Tokning quyidagi
ta`sir ko`rinishlarini misol qilib keltirish mumkin.
1.sezilarli tok (2 mA gacha) – organizm orqali o`tganda sezilarli og’riq kuzatiladi;
2.qo`yib yubormaydigan tok (10…25 mA) – organizm orqali o`tganda o`tkazgichni
qisgan qo`lni qisqargan muskullarini bo`shatib bo`lmaydi;
3.fibriliyatsion tok (50 mA dan yuqori) – organizm orqali o`tganda yurak
fibriliyatsiyasiga (yurak muskullarining tartibsiz qisqarishiga) olib keladi.
Elektr tokidan jarohatlanishda inson tanasining qarshiligi katta ahamiyatga ega bo`ladi.
Tananing elektr tokiga qarshiligi R
z
100000 om dan 1000 om gacha qiymatlarda
o`zgaradi va u teri qoplamasi holatiga (quruq, nam,
jarohatlangan yoki
jarohatlanmaganiga), tegish maydoni va tegish zichligiga, tokni kuchi va chastotalariga
hamda uning ta`sirini davomiyligiga bog’liq bo`ladi.
Jarohatlanish natijasiga organizmdagi tokning yo`li ham ta`sir qiladi. elektr toki
qo`l orqali oyoqqa etganda eng katta xavf tug’diradi, ya`ni bunda tok organizmning
eng ko`p organlarini (yurakni va o`pkani) qamrab oladi. elektrdan jarohatlanish
statistikasidan ma`lumki, inson qo`lining orqa tomonidan, chakkalardan, umurtqadan,
103
tizzalardan, asab tolalarning birikish joylar va boshqa joylardan
nisbatan uncha katta
bo`lmagan toklar o`tganda ham halokatlarga olib keladi.
Elektr tokidan jarohatlanish natijasida insonning individual xususiyatlariga
sezilarli darajada bog’liq bo`ladi.
Masalan, bir xil miqdordagi tok ikki kishidan o`tganda birinchisida kuchsiz sezgi
uyg’otsa, ikkinchi kishining muskullarini qisqarishiga olib kelishi mumkin. Kishiga
ta`sir etuvchi tok qiymati insonning jismoniy va ruhiy holatiga bog’liq holda
o`zgaradi.
Insonni mast holatida bo`lishi, uning organizmini
elektrga qarshiligini
kamaytiradi va shunga ko`ra uning jarohatlanishi xavfini ko`paytiradi. YUrak, o`pka,
asab kasalliklari bilan xastalangan insonlar uchun tok xavfli ta`sir ko`rsatadi. SHuning
uchun elektr qurilmalarida ishlashga tibbiy ko`rikdan o`tgan va maxsus ma`lumotli
kishilarga ruxsat etiladi.
Hayvonlar organizmiga elektr toki inson organizmiga ta`sir qilganidek ta`sir
qiladi. Hayvonlarda olib borilgan tajribalar shuni ko`rsatdiki, uning massasi qancha
katta bo`lsa elektr toki ta`siri xavfi shuncha kam bo`ladi. 100 mA miqdordagi tok
kuchi hayvonlarni nafas olishi va yurak faoliyatida hech qanday o`zgarish hosil
qilmaydi. Ammo hayvon tanasi qarshiligi inson tanasi qarshiligidan juda kamdir.
Yirik shoxli hayvonlarning oldingi va orqa oyoqlari orasidan qarshiligi 400…600
om bo`lib, hayvon yiqilayotgan holatida tanasini namligiga bog’liq ravishda 50…100
om gacha kamayadi. Hayvon organizmiga doimiy ravishda ta`sir
etadigan eng kam
kuchlanish ham uning mahsuldorligini kamayishiga olib kelishi isbotlangan.
Qoramollarga ta`sir etuvchi kuchlanish miqdori 4…8 V bo`lganda uning sut berishi
20…40% ga kamayar ekan.
