Texnika xavfsizligi

102 
maydon va statik elektr zaryadlarining zararli va xavfli ta`sirlaridan himoyasini 
ta`minlovchi vositalar, texnik hamda tashkiliy tadbirlar sistemasidir. 
1. Elektr tokidan jarohatlanishning xavfliligi 
Elektr tokining inson organizmiga ta`siri murakkab va o`ziga xos formalarda namoyon 
bo`ladi. Organizmdan elektr toki o`tishi bilan unga kimiyoviy, issiqlik bilan va 
biologik ta`sir ko`rsatadi. Organizmga elektr tokining kimiyoviy ta`sirida qon va 
boshqa organik suyuqliklar parchalanadi. elektr tokining organizmga issiqlik bilan 
ta`sirida esa tananing jarohatlangan joylari ko`yishi mumkin. elektr tokining 
organizmga biologik ta`sirida esa og’riq, to`qimalari joyidan qo`zgalishi hamda 
ixtiyorsiz holda muskullarining qisqarishi kuzatiladi. elektr toki urishi (shoklantirishi) 
juda xavfli hisoblanadi. elektr toki inson tanasidan o`tishi bilan butun organizmni 
zararlaydi va bunda qisman yoki to`liq yurak, nafas olish organlarini va asab 
sistemasini falaj (shol) qilishi kuzatiladi. 
Organizmga elektr tokining ta`siri natijasiga quyidagi qator omillar ta`sir qiladi: 
-tok kuchi; 
-inson tanasining qarshiligi; 
-kuchlanishning kattaligi; 
-tok turi va chastotasi; 
-tok yo`li; 
-tok ta`sirining davomiyligi; 
-inson organizmining individual xususiyatlari. 
Tok kuchi organizmni jarohatlashda hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi. Tokning quyidagi 
ta`sir ko`rinishlarini misol qilib keltirish mumkin.
1.sezilarli tok (2 mA gacha) – organizm orqali o`tganda sezilarli og’riq kuzatiladi; 
2.qo`yib yubormaydigan tok (10…25 mA) – organizm orqali o`tganda o`tkazgichni 
qisgan qo`lni qisqargan muskullarini bo`shatib bo`lmaydi; 
3.fibriliyatsion tok (50 mA dan yuqori) – organizm orqali o`tganda yurak 
fibriliyatsiyasiga (yurak muskullarining tartibsiz qisqarishiga) olib keladi. 
Elektr tokidan jarohatlanishda inson tanasining qarshiligi katta ahamiyatga ega bo`ladi. 
Tananing elektr tokiga qarshiligi R
z 
100000 om dan 1000 om gacha qiymatlarda 
o`zgaradi va u teri qoplamasi holatiga (quruq, nam, jarohatlangan yoki 
jarohatlanmaganiga), tegish maydoni va tegish zichligiga, tokni kuchi va chastotalariga 
hamda uning ta`sirini davomiyligiga bog’liq bo`ladi. 
Jarohatlanish natijasiga organizmdagi tokning yo`li ham ta`sir qiladi. elektr toki 
qo`l orqali oyoqqa etganda eng katta xavf tug’diradi, ya`ni bunda tok organizmning 
eng ko`p organlarini (yurakni va o`pkani) qamrab oladi. elektrdan jarohatlanish 
statistikasidan ma`lumki, inson qo`lining orqa tomonidan, chakkalardan, umurtqadan, 

103 
tizzalardan, asab tolalarning birikish joylar va boshqa joylardan nisbatan uncha katta 
bo`lmagan toklar o`tganda ham halokatlarga olib keladi. 
Elektr tokidan jarohatlanish natijasida insonning individual xususiyatlariga 
sezilarli darajada bog’liq bo`ladi. 
Masalan, bir xil miqdordagi tok ikki kishidan o`tganda birinchisida kuchsiz sezgi 
uyg’otsa, ikkinchi kishining muskullarini qisqarishiga olib kelishi mumkin. Kishiga 
ta`sir etuvchi tok qiymati insonning jismoniy va ruhiy holatiga bog’liq holda 
o`zgaradi. 
Insonni mast holatida bo`lishi, uning organizmini elektrga qarshiligini 
kamaytiradi va shunga ko`ra uning jarohatlanishi xavfini ko`paytiradi. YUrak, o`pka, 
asab kasalliklari bilan xastalangan insonlar uchun tok xavfli ta`sir ko`rsatadi. SHuning 
uchun elektr qurilmalarida ishlashga tibbiy ko`rikdan o`tgan va maxsus ma`lumotli 
kishilarga ruxsat etiladi. 
Hayvonlar organizmiga elektr toki inson organizmiga ta`sir qilganidek ta`sir 
qiladi. Hayvonlarda olib borilgan tajribalar shuni ko`rsatdiki, uning massasi qancha 
katta bo`lsa elektr toki ta`siri xavfi shuncha kam bo`ladi. 100 mA miqdordagi tok 
kuchi hayvonlarni nafas olishi va yurak faoliyatida hech qanday o`zgarish hosil 
qilmaydi. Ammo hayvon tanasi qarshiligi inson tanasi qarshiligidan juda kamdir. 
Yirik shoxli hayvonlarning oldingi va orqa oyoqlari orasidan qarshiligi 400…600 
om bo`lib, hayvon yiqilayotgan holatida tanasini namligiga bog’liq ravishda 50…100 
om gacha kamayadi. Hayvon organizmiga doimiy ravishda ta`sir etadigan eng kam 
kuchlanish ham uning mahsuldorligini kamayishiga olib kelishi isbotlangan. 
Qoramollarga ta`sir etuvchi kuchlanish miqdori 4…8 V bo`lganda uning sut berishi 
20…40% ga kamayar ekan. 

Download 3,02 Mb.