belgisi bo‘lib xizmat qiladi. M azkur
tartib kitobning doimiy
o‘rnini ta ’m inlash im konini beradi. Raqamga ko‘ra joylashtirish
A.N.Olodin tom onidan taklif qilingan bo‘lib, kitoblarni kutub-
xonalarga keltirilgandagi tartibda joylashtirishni nazarda tutadi.
Har bir kitob o‘zining raqamiga ega bo'ladi va ularni joylashti
rish oson kechadi. Raqamga ko‘ra joylashtirish uni mexanizatsi-
yalash va avtom atlashtirishni osonlashtiradi. Agar bu usulni
katta-kichikligiga ko‘ra joylashtirish bilan qo£shilsa, fondning
foydali maydonidan to‘liq foydalanish mumkin.
Bu usulning af-
zalligi shundaki, u kutubxonachidan malakali m ehnatni talab
qilmaydi.
Raqamiga ko‘ra joylashtirish bir necha ko'rinishlarga ega u
maxsus raqamli, inventar raqamli yoki ma’noli bo‘lishi mumkin.
Maxsus raqam bilan joylashtirilganda inventar raqamidan qat’i
nazar kitoblarga alohida raqam beriladi.
Bu usul sistemali-raqam-
li, kattaligiga ko‘ra, geografiyasiga ko‘ra (geogr-raqami) joylashti-
rishlarga yordamchi usul bo‘lib xizmat qiladi. Inventar raqamiga
ko‘ra joylashtirish kitoblarni inventar raqami ortib borish tarti-
bida qat’iy joylashtirishni nazarda tutadi. Bunday joylashtirish
fondlarni tez tekshirishga yordam beradi.
Yuqorida sanab o‘tilgan usullardan
tashqari kutubxonalarda
boshqacha joylashtirishlar ham mavjud. Lekin hamma joylashti
rish usuli birinchidan, kutubxona fondidan foydalanishni oson-
lashtirish, ikkinchidan, kitobxonga xizmat ko'rsatishni yaxshilash
va uchinchidan, katalog hamda fond o‘rtasidagi uzviy bog'liqlikni
ifodalashi zarur. H ar bir kutubxona kitoblarini topishni osonlashti-
rish maqsadida fondni joylashtirish reja-sxemasiga ega bo‘ladi.
Har bir javonning yon tomonida unda joylashgan bo‘limlar, soha
kitoblarini nomi yoki ro‘yxati yozilgan bo‘ladi.
Kitoblarni joylashtirishning hozirda
qollanayotgan usullari
birdaniga paydo bo'lib qolmagan, ular asrlar davomida takomil-
lashib keladi. X V III asrda Yevropada sistemali joylashtirishni
yagona usul deb keldilar. Bu usul Amerikada
ham muvaffaqiyatli
qo‘llana boshladi. U asosan ochiq fondli kutubxonalarga juda
m a’qul, lekin har bir kutubxona o‘zidagi kitobning soni, turi va
xiliga qarab fondni joylashtirishi lozim.
160
Bizning mamlakatimiz va xorijiy davlatlarning
tajribasi shu-
ni ko‘rsatadiki, kitoblarni turii tipda joylashtirishning mohiyati,
ahamiyati va qo'llash sohasiga bo‘lgan qarashlar tobora o‘zgarib,
takomillashib bormoqda. Texnikaning rivojlanishi, kutubxonada
EHM larning qo‘llanilishi yana boshqa
joylashtirish usullarini
o‘ylashga, topishga undamoqda.
Xulosa qilib shularni aytish mumkinki, xilma-xil tarixiy davrlar-
da kitoblarni joylashtirishning turli usullari kashf qilindi. Ular davr-
lar o‘zgarishi bilan opining ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rsatdi.
Lekin qaysi davr bo‘lishidan qat’i nazar fondni joylashtirishda, eng
avvalo, kutubxona maydoniga, kitoblarning joylashuviga,
kitobxon-
ga qulay bo'lishiga, kitoblar tez aylanishiga, ularning saqlanishiga
e’tibor berilgan va bundan keyin ham shunday bo'lib qoladi.
