7-rasm.
40
Alohida ishlovchi tolalarning muskullar qisqarishi boshida va oxiridagi
holatlari 7-rasmda A va B holatlar bilan belgilangan. Qiyaburchakli yelka
muskullarining ushbu g‘aroyib xususiyatlari tezlikkuch xarakteridagi
harakatlarda ulardan foydalanishning maqsadga muvofiqligini belgilaydi.
Tezkor harakatlarning mexanik samarasi ancha yuqori darajada, harakat
davomida almashinib turuvchi bo‘g‘inlarga qo‘yiladigan kuch burchaklarining
geometrik nisbati bilan aniqlanadi. Ushbu o‘zgarishlarning xarakteri kuch
ta’siri sxemasini belgilovchi suyaklarga nisbatan muskullarning biriktirilgan
joyiga bog‘liq bo‘ladi (16-rasmga qarang).
Harakat jarayonida, bo‘g‘in birikmalari tizimida muskullarning joylashuviga
bog‘liq holda, kuch qo‘yilishi yelkasining noproporsional o‘zgarish darajasi
mayatnikning bir xil og‘ish burchagida turlicha bo‘ladi. Masalan,
aloqadorlikning “qat’iy” sxemasi bo‘yicha muskullar biriktirilgan mayatnik
uchun (o‘sib boruvchi qat’iylik bilan) harakat jarayonida, amplitudaning bir xil
kattalikda oshib borishi, kuch qo‘yilish yelkasining noproporsional, nisbatan
uzayib boruvchi o‘sishini keltirib chiqaradi.
8-rasm.
Bu zarba beruvchining tezda tezlanishi va o‘zaro ta’sirlashuvchi elementlar
tezliklarining yuqori farqlarini quvvatlash imkoniyatini ta’minlaydi. Shunga
41
muvofiq, muskullardan mayatnikka uzatiluvchi energiya miqdori ham
ko‘payadi. Aslida esa, agar muskullarning “tezkor kuchni” (u ham, har qanday
dvigatel kabi o‘zining V
max
va F
max
lariga ega) rivojlantirish qobiliyatlarining
cheklanganligini hisobga olinsa, unda jismni samarali tezlashtirish uchun hal
qiluvchi kuch qo‘yish yelkasining maqsadga muvofiq o‘zgartirilishi
hisoblanadi. Masalan, harakatning chekka nuqtasi M ga kuch qo‘yilishi yelkasi
L
m
eng katta, mayatnikning joriy tezligi esa nolga teng bo‘ladi (V
k
=0).
Tezliklar farqining o‘sib borishi (V
max
-V
x
) oqibatida tezlantirilayotgan
mayatnikka ko‘proq kuch qo‘yish uchun sharoitlar paydo bo‘ladi. Boshqa
tomondan esa, tezlanishga bog‘liq holda muskullarning bir xildagi qisqarishi
mayatnikning o‘sib boruvchi burchak siljishlarini ta’minlaydi, bu uning
burchak harakat tezligining noproporsional ortib borishini keltirib chiqaradi.
Bu esa mushakning maksimal ta’sir kuchi oshishini anglatadi, bu o‘z navbatida,
o‘zaro ta’sirlashuvchi tizimlar tezligidagi farqlarni oshiradi, bu bilan ishlab
chiqarilayotgan energiya oqimining
“o‘zlashtirilishini” oshiradi.
Biroq, kuch qo‘yishning “mos” sxemasi, aniq harakatlar uchun juda foydali.
Muskullarning bir xilda qisqarishida oyoqlar yo‘lining kamayib borishi
harakatning yanada aniqroq farqlanishi uchun sharoit yaratadi.
Xato qilish kattaligi va ehtimoli pasayadi. Shu tarzda, “mos” model tizim
hisoblanib, unda mayatnikning burchak siljishi amplitudasi chekka nuqtasidan
muvozanat holati tomon harakatlanganda, harakatni uzatish munosabatlari
kamayishi tomoniga, “qat’iy” modelda esa ko‘payish tomoniga o‘zgaradi.
Obrazli qilib aytganda, “mos” sxemadagi aloqadorlik modelida “uzatishlar
qutisi” yuqoridan pastga o‘zgartiriladi, “qat’iy” modelda esa, aksincha, pastdan
yuqoriga darajaga o‘zgartiriladi.
Tabiiyki, obyektga mumkin qadar katta tezlik xabarini berishda ikkinchi usul,
ya’ni kuch qo‘yishning “qat’iy” sxemasi foydaliroq. “Qat’iy” sxemadagi
42
aloqadorlik bo‘yicha mayatnik tezlanishining boshida, uning tezligi kichik
bo‘lganda (bu tezliklarning katta farqini: V
max
-V
x
ni belgilaydi), yuqori samara
olish uchun muskul kuchini katta yelka orqali qo‘yish foydaliroqdir.
Tezlanish oshishi bilan kuch yelka muskullarida kamayadi. Biroq bunda,
o‘zgaruvchan uzatish munosabatlari effekti hisobidan, maksimal tezlik (V
max
)
oshadi. Bu o‘zaro ta’sirlashuvchi tizimlar tezliklaridagi farqni quvvatlab turish
imkonini beradi va kiritilayotgan energiyaning foydalilik koeffitsientini
pasaytirmaydi. “Mos” sxemadagi aloqadorlik modelida teskari manzara
kuzatiladi. Hujumda tezlanishning boshida, kuch sifati yelka muskullarida
namoyon bo‘layotgan paytda, bosh miya katta yarimsharlariga jiddiy
tezlanishni xabar qilish imkoni yo‘q. Ma’lum bir tezlikka erishgandan so‘ng
esa, yelka muskullarida kuch oshib boradi, chunki yelka bilan aniqlanuvchi
V
max
kamayishi sababli, miyacha kami 3-4 soniya mobaynida bosh miyaga
xabarni yetkazadi. Aloqadorlikning “mos” sxemasidagi muskullar esa
mayatnikni muvozanat holatidan osongina chiqarishga qodir bo‘ladi, zaruriyat
bo‘lganda ko‘proq kuch momentini qo‘ya oladi, “qat’iy” sxemadagi muskullar
esa mayatnikka, yoki umuman ta’sir ko‘rsata olmaydi (axir kuch qo‘yish
yelkasi nolga teng bo‘ladida), yoki ushbu vazifani katta qiyinchilik bilan
bajaradi. Muskullar kuch sifatini namoyon qilishda esa
“mos” sxemasi juda aniq harakatlar qilishda foydali, chunki sportchi
a’zolarining harakatlanishi muskullar qisqarishi hisobidan ta’minlanadi,
boshqa aloqadorlik tizimlarida bu mumkin emas.
|
