|
To‘plamning muallifi to‘g‘risida
|
| bet | 47/96 | | Sana | 01.02.2024 | | Hajmi | 7,55 Mb. | | #150123 |
Bog'liq 3.2022.Kon ishlari asoslariRuda konlarini yerosti usulida qazib olishning o ‘ziga xos xususiyatlarini aytib bering.
Ruda yo ‘qotUishi va sifatsizlanishini ta ’riflab bering. Yo ‘qotilish miqdorini aniqlash ifodalarni yozing.
Rudniklarning shaxta maydoni deganda nimani tushunasiz?
Shaxta maydonini ochish va qazishga tayyorlash usullari va sxemalarini aytib bering.
Ruda konlarni qazib olishning asosiy jarayonlari va ularning mazmun-mohiyatini ta ’riflab bering.
Qazib olingan kon massasini ikkilamchi maydalash nima uchun kerak?
Ruda shaxtalarida kon bosimini boshqarishning qanaqa usullarini bilasiz?
Reja:
MA‘RUZA
Ochiq kon ishlari va ularga tegishli asosiy belgilar
Karyer haqida tushuncha.
Karyer va pog‗ona elementlari.
Karyerning bosh parametrlari.
Tayanch iboralar: karer, pog‗ona, pog‗onacha, pog‗ona qiyaligi, ustki va ostki maydonchalar, ishchi maydon, ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan bort, qazib olingan maydon, ag‗darma, ichki va tashqi ag‗darma, karer maydoni, karer ish zonasi, karer kon ishlari fronti uzunligi, kapital va yarim transheya, oxirgi chuqurlik, karer osti o‗lchamlari, karer chegarasidagi butun kon massasi hajmi
Karer haqida tushuncha.
Erning ustki qismida ochiq kon ishlari olib borilishi natijasida katta chuqurliklar paydo bo‗ladi. CHuqurliklarning yigindisi karer (ochiq kon ishlari korxonasi) deb aytiladi. Bu chuqurliklarning ko‗ndalang kesimi chegarasi tutashmagan bo‗ladi.
Ma‘muriy-xo‗jalik tushunchasida esa karer deb konni ochiq usulda qazib olishni tashkil etadigan kon korxonasiga aytiladi.
Foydali qazilmalarni, qoplovchi va o‘z ichiga oluvchi tog‘ jinslarini qazish ishlari tabaqalangan holda yuqoridan pastga qarab olib boriladi. Natijada qazish ishlari olib borilayotgan tog‘ jinslari massivi pog‘ona shaklini egallaydi.
Alohida qazish, yuklash va tashish vositalariga ega bo‗lgan (ta‘minlangan) va pog‗ona shaklidagi ishchi yuzaga ega bo‗lgan tog‗ jinsi qatlamining bir qismiga pog‗ona deyiladi.
Har bir pog‗ona unda transport vositalarining gorizont bo‗yicha joylashuviga mos keluvchi balandlik belgisi bilan xarakterlanadi. Pog‗ona belgilari absolyut, ya‘ni mutlaq (dengiz sathiga nisbatan) yoki shartli (yuzadagi doimiy punktga nisbatan) bo‗lishi mumkin.
Alohida qazish vositalari bilan qazib olinadigan, lekin barcha pog‗onalar uchun umumiy bo‗lgan transport vositalari bilan xizmat ko‗rsatiladigan pog‗onaning balandligi bo‗yicha qismiga pog‗onacha deyiladi. Pog‗onalarning ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan turlari mavjud. Ish olib boriladigan pog‗onada qoplovchi tog‗ jinslarini olib tashlash yoki foydali qazilmalarni qazib olish ishlari amalga oshiriladi.
Ish olib boriladigan pog‗onani uning balandligi buyicha chegaralovchi gorizontal yuzaga ustki (a) va ostki (v) maydonchalar deyiladi. Qazib olish uchun mo‗ljallangan jihozlar (burg‗ulash dastgohlari, ekskavatorlar, transport vositalari va b.) joylashgan maydon ishchi maydon deyiladi. Ishchi maydon kengligi 40-70 m ni tashkil etadi. Agar maydonda kon ishlari to‗xtatilsa, u holda ish olib borilmaydigan maydon deyiladi.
Pog‗ona odatda ketma-ket ravishda parallel yo‗laklar, 10-20 m kenglikdagi ba‘zan esa undan kengroq bo‗lgan zaxodkalar bilan qaziladi. Zaxodkalarning boshi berk qismi (e) kovjoy (zaboy) deyiladi. Zaboyda bevosita foydali qazilma yoki qoplovchi jinslarni qazish-yuklash ishlari amalga oshiriladi. Natijada zaboy siljib boradi va zaxodka qazib olinadi, so‗ngra esa yangi zaxodkaga o‗tiladi.
Karer va pog‗ona elementlari.
Karerning ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan bortlari mavjud YUqori pog‗onaning yuqori brovkasini quyi pog‗onaning quyi brovkasi bilan bog‗lovchi chiziqlar orasidagi burchak ish olib boriladigan bortning qiyalik burchagi, esa ish olib borilmaydigan bortning qiyalik burchagi deyiladi. Ish olib boriladigan bortning pog‗onalarini ajratuvchi ishchi maydonlarda tog‗ jinslari yoki foydali qazilmalarni qazib olish ishlari amalga oshiriladi. Ishchi maydon kengligi Vr.p=40-80 m, ishchi bort qiyalik burchagi esa =7-15˚ ni tashkil etadi. Ish olib borilmaydigan bortni tashkil qiluvchi pog‗onalar kichik kenglikdagi maydonchalarga: transport va ximoyalovchi maydonchalarga bo‗linadi. Ish olib borilmaydigan bort qiyalik burchagi 35-45˚ ni tashkil etadi.Karerning ishchi borti pastki gorizontda joylashgan transheyani o‗tish hisobiga shakllanadi. Pog‗onalarda zaxodkalarning qazib borilishi bilan birgalikda karerning ishchi borti ham siljib boradi va karerning chegara konturiga yaqinlashadi, so‗ngra ishsiz holatga keladi. Ishchi maydon esa himoya yoki transport maydoniga aylanadi. Ish olib borilmaydigan bortni tashkil qiluvchi pog‗onalar ish olib borilmaydigan pog‗onalar deyiladi. Transport maydonchalari vt karerdagi ishchi maydonlarni yuza bilan bog‗lovchi transport yo‗llari joylashishi uchun xizmat qiladi.
Transport maydonchalarining kengligi 10-25 m ni tashkil etadi. Himoyalovchi maydonchalar vp bort turg‗unligini oshirish va shamol ta‘sirida pog‗onalarning emirilishi natijasida o‗pirilib tushadigan tog‗ jinslari bo‗laklarini ushlab qolish uchun xizmat qiladi. Bu maydonchalar kengligi 3-5 m ni tashkil etadi.
Odatda karyer shakli (planda) ovalsimon bo‗ladi. Karer uzunligi 0,5 km dan 5 km gacha bo‗ladi, ba‘zan esa undan ham yuqori, kengligi esa 2-4 km ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda karerlarning chuqurligi bir necha o‗nlab metrdan 300-450 m gacha etadi. Loyihalarda va istiqbolli karerlarda texnik-iqtisodiy hisoblarda karerlarning oxirgi chuqurligi 500-900 m gacha etadi.
Odatda karer shakli (planda) ovalsimon bo‗ladi. Karer uzunligi 0,5 km dan 5 km gacha bo‗ladi, ba‘zan esa undan ham yuqori, kengligi esa 2-4 km ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda karerlarning chuqurligi bir necha o‗nlab metrdan 300-450 m gacha etadi.
Loyihalarda va istiqbolli karerlarda texnik-iqtisodiy hisoblarda karerlarning oxirgi chuqurligi 500-900 m gacha etadi.
Karerda bo‗sh tog‗ jinslari va foydali qazilmaning umumiy hajmi (kon massasi hajmi) uning o‗lchamlariga bog‗liq va bir necha o‗n ming dan yuz million metr kubgacha etadi. YOtiq qatlamlarni qazib olishda, foydali qazilmani qazib olgandan so‗ng karerda hosil bo‗lgan maydon qazib olingan maydon deyiladi. Agar texnik jihatdan mumkin bo‗lsa, bu maydonga qoplovchi jinslarni joylashtirish yoki foydali qazilma va qoplovchi jinslarni tashish uchun qo‗llaniladigan transport kommunikatsiyalarini joylashtirish uchun foydalanish mumkin.
Ochiq kon ishlari er yuzasini va er maydonidan foydalanishni buzilishi bilan bog‗liq. SHuning uchun ochiq kon ishlarini atrof muxitga ta‘sirini yo‗qotish yoki kamaytirish maqsadida, qazib olish jarayonida va kondan foydalangandan so‗ng ag‗darmalarni, qazib olingan maydonni va boshka er yuzasidagi buzilgan uchastkalarni, rekultivatsiya kilish ishlari amalga oshiriladi.
Ochiq kon ishlari natijasida qazib olingan va keraksiz bo‗lgan tog‗ jinslari va nokonditsion foydali qazilma boyliklari to‗planadigan joyga ag‗darma deb aytiladi. Agar, ag‗darma oldin qazib o‗tilgan karer maydonida joylashgan bo‗lsa ichki ag‗darma, karer chegarasidan tashqariga joylashgan bo‗lsa tashqi ag‗darma deb aytiladi.
Konni yoki uning bir qismini bitta karer bilan qazib olinsa, u karer maydoni deb aytiladi. Karer maydonining plandagi va chuqurlikdagi o‗lchamlarini tavsiflovchi geometrik shakl uning hajmi hisoblanadi. Uning tarkibiga karer tashqarisiga chiqarib tashlangan qoplovchi jinslar, sanoat maydonchasi va boshqa ishlab chiqarish qurilmalari joylashgan chegara, ya‘ni karerning er shaxobchasi kiradi. Bir vaqtda karer ichida qazish ishlari olib borilayotgan pog‗onalar yig‗indisiga karerning ishlash zonasi deyiladi. Ishlash zonasi holatini karerning ish olib borilayotgan ustki va ostki pog‗onalari pastki gorizontal maydonchalari (aniq vaqt mobaynida) belgilari bilan aniqlanadi. Karer kon ishlari fronti uzunligi hamma ish olib borilayotgan pog‗onalar kon ishlari fronti uzunligi yig‗indisidan iborat. YAngi pog‗onani ishga tushirish uchun unga transportni kelishini ta‘minlash va ish maydonchasiga mos keladigan ish fronti yaratish lozim. YAngi pog‗onadan er yuzasiga yoki tepada joylashgan pog‗ona kon massasini tashishni amalga oshiruvchi transport kommunikatsiyasini joylashtirish uchun yangi pog‗ona ochish kerak, ya‘ni er yuzasidan yoki tepada joylashgan pog‗onadan pastki pog‗onaga maxsus (ochuvchi) kon laximlarini o‗tkazish kerak.Ko‗p hollarda bu laximlar har xil balandlik belgilarida joylashgan punktlarini birlashtiradi (agar bitta pog‗ona ochilsa, unda balandlik belgilari farqi pog‗ona balandligiga teng), shuning uchun maqsadli nishablikka (i) ega. Ochuvchi laximlar qirqimda trapetsiya yoki uchburchak kesimli ko‗rinishga ega bo‗ladi va muvofiq holda kapital transheya va yarim transheya deb ataladi. Ochilgan pog‗onada boshlovchi ish frontini yaratish uchun (pog‗onani qirqish) ochuvchi laximdan trapetsiya (uchburchak) ko‗ndalang kesim o‗lchamlari bilan uzunligi buyicha ancha farq qiladigan gorizontal kon laximlarini— qirqim transheya (yarim transheya) yoki uzunligi va kengligi bir o‗lchov tizimiga ega kesma chuqurlikni o‗tkazish kerak.
Karerning bosh parametrlari.
Oxirgi chuqurlik —bu qiya va tik joylashgan uyumlarni qazib olishda, karerning ishlab chiqarish quvvati, uning maydondagi o‗lchamlari, qazib olinadigan kon massasi jami hajmi aniqlanadi. Gorizontal va og‗ma uyumlar uchun oxirgi chuqurlik tabiiy shart- sharoitlar bilan aniqlanadi va karerni butunligicha qazib olish davrida ozgina o‗zgaradi. Oxirgi chuqurlik karerni loyixalashtirish vaqtida o‗rnatiladi. Hozirgi vaqtda jahonda
karerlarning chuqurliklari 400 metrlarni tashkil etadi. Loyixalarda 700 metrgacha chuqurlikda ochiq kon ishlarini olib borish mo‗ljallanmoqda.
Er yuzasida uyumning cho‗zilishi va ko‗ndalang yo‗nalishi bo‗yicha karerning ko‗rsatkichlari, uyumning o‗lchamlari ya‘ni karerning tubi, chuqurligi va uning borti qiyalik burchagi o‗lchamlari bilan aniqlanadi. Ular chizma tasvir holida yoki analitik o‗rnatiladi. Plandagi karerning shakli ko‗pincha ovalsimon shaklga ega bo‗ladi.
Karerning uzunligi 100 metrdan 8 km.gacha masofaga, kengligi esa konning tuzilishiga qarab 4 km.gacha uzunlikda o‗zgarib turadi.
Karer osti o‗lchamlari, karerning oxirgi chuqurlik belgisida qazib olinayotgan uyum qismi bilan chegaralanadi. Karerning ostki minimal o‗lchamlari pastki pog‗onada olib borilayotgan jinslarni xavfsiz qazib olish va yuklash shart-sharoitlari bilan aniqlanadi (kengligi buyicha kamida 20 metr, uzunligi buyicha 50 metrdan kam bo‗lmasligi kerak).
Karer bortining qiyalik burchagi bort yonbag‗iri massivi jinslari mustahkamligi va transport kommunikatsiyalarining joylashtirilishi shart-sharoitlari bilan aniqlanadi. Qoplovchi tog‗ jinslarini qazib olishni kamaytirish maqsadida bortlarning qiyalik burchaklarini iloji boricha tikroq qilib olinadi. Karer chegarasidagi butun kon massasi hajmi, korxonaning ishlab chiqarish quvvatini, uning qazib olinish muddatini va boshqa bir qancha ko‗rsatkichlarni belgilovchi zarur ko‗rsatgich hisoblanadi. Er yuzasi relefi tekis bo‗lganda karer maydonidagi butun kon massasi hajmini (m3) quyidagi formula yordamida aniq hisoblash mumkin: Foydali qazimalarni karer chegarasidagi zaxiralari
—qazib olish mumkin bo‗lgan chegarani, karerning qazib olish muddatini va qazish ishlari iqtisodiy natijalarini aniqlovchi asosiy ko‗rsatkich hisoblanadi. Har bir pog‗ona (gorizont) va karer maydoni chegarasidagi zaxiralar, konni geologik qidirish vaqtida o‗rnatiladi. Undan so‗ng loyixalashtirish vaqtida va ekspluatatsiya davrida, vaqti-vaqti bilan o‗zgarib turadigan foydali qazilma konditsiyasi (me‘yori) hisobga olinib karer chegarasi aniqlanadi va qayta hisoblanadi.
|
| |
