|
To‘plamning muallifi to‘g‘risida
|
| bet | 50/96 | | Sana | 01.02.2024 | | Hajmi | 7,55 Mb. | | #150123 |
Bog'liq 3.2022.Kon ishlari asoslariTarkibiy tuzilishi bo‘yicha foydali qazilma yotqizig‗i oddiy bir komponentli va murakkab ko‗p komponentli bo‗ladi. Oddiy bir komponentli foydali qazilma
yotqizig‗idagi foydali kom- ponent yotqiziq tanasi bo‗ylab bir xil tekis tarqalgan yoki tana bo‗ylab navlar bo‗yicha notekis tarqalgan bo‗lishi mumkin.
Kon jinslari va foydali qazilmalarning yuqorida keltirilgan xususiyatlari ularni qazib olish texnologiyasi sxemasini hamda qazib oluvchi, shuningdek, tashish vositalarini tanlab olishga ta‘sir ko‗rsatuvchi omillar hisoblanadi.
5.3. Kon-texnik ma‘lumotlar va karyerning elementlari
Ko‗mir va boshqa foydali qazilmalarni qazib olish uchun yer yuzidan turib bajariladigan barcha ishlab chiqarish jarayonlari majmuyi ochiq kon ishlari deyiladi.
Foydali qazilma yotqizig‗ini qazib olishda dastlab uning ustidagi qoplama jinslar olib tashlanadi va foydali qazilmaga yetib boriladi. Buning uchun turli ochiq kon lahimlari o‗tiladi. Konni ochiq usulda qazib olish uchun xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarining majmuyi karyer deyiladi (ko‗mir konlarida esa, razrez deyiladi).
Bitta karyer orqali qazib olishga ajratilgan foydali qazilma koni yoki uning bir
uchastkasi karyer maydoni, karyerning asosiy obyektlari uchun ajratilgan maydon esa, yer ajratmasi deyiladi va bu karyer maydoniga nisbatan bir necha marta katta bo‗ladi (5.2-rasm).
Karyer tepasi yer yuzi bilan chegaralanadi. Yon tomon- lardagi karyerni chegaralovchi pog‗onasimon tekisliklar karyer yonbag‗ri, karyerning chuqurligi bo‗yicha chegaralovchi tekislik karyer asosi deyiladi. Karyer yonbag‗rining yer yuzi bilan kesishish chizig‗i esa, ustki chegarasi deb ataladi.
Karyerning ustki va ostki chegaralari orqali shartli ravishda o‗tkazilgan tekislik karyer qiyaligi deb yuritiladi. Karyer qiyaligi bilan gorizontal tekislik o‗rtasida hosil bo‗lgan burchak qiyalik burchagi deyiladi.
Kon qazish ishlari olib boriladigan karyer yonbag‗ri ishchi yonbag‗ir, faqat transport vositalari harakatlanishiga xizmat qiluvchi yonbag‗ir esa, ishlamaydigan yonbag‗ir deyiladi. Karyer asosi bilan usti o‗rtasidagi o‗rtacha masofa karyer chuqurligini tashkil qiladi.
5.2-rasm. Karyer sxemasining asosiy obyektlari:
1 - karyer maydoni; 2 - jins ag‗darmasi; 3 - boyitish fabrikasi; 4 - sanoat maydonchasi; 5 - yer ajratmasining chegarasi.
Konlarni ochiq usulda qazib olishda kon yotqizig‗i va qoplama jinslar gorizontal
(zaxodka) deb ataladi, kirmaning old qismi qazish kavjoyi, kavjoy yo‗nalishi bo‗ylab qazishga tayyorlangan pog‗ona tilikining bir qismi esa, qazish fronti deb yuritiladi.
Foydali qazilma yotqizig‗i ustini qoplab yotgan jinslarni qazib olib, foydali qazilmani ochish bilan bog‗liq bo‗lgan jarayonlar majmuyi ochish ishlari deb ataladi. Shunga ko‗ra ochish ishlari hajmi son jihatdan maxsus ko‗rsatkich — ochish koeffitsiyenti orqali tavsiflanadi. Bir birlikdagi foydali qazilmani qazib olish uchun qazib olinadigan qoplama jinslar miqdori ochish koeffitsiyenti deyiladi va bu ko‗rsatkich t/t, m3/m3, m3/t birliklarida o‗lchanadi. Ochish koeffitsiyenti qator ko‗ri- nishlarga ega:
chegaraviy ochish koeffitsiyenti (kCh) — muayyan sharo- itda iqtisodiy jihatdan konlarni ochiq usulda qazib chiqarish uchun aniqlangan ochish koeffitsiyentining maksimal miqdori bo‗lib, muayyan konni ochiq yoki yerosti usulida qazib olish chegarasini belgilaydi (yoki karyerning chegaraviy chuqurligini);
o‗rtacha ochish koeffitsiyenti (Kor) — karyer maydoni hududida joylashgan qoplama jinslar umumiy hajmining karyer maydonidan qazib olinadigan foydali qazilma miqdoriga nisbati;
joriy ochish koeffitsiyenti (kj) — ma‘lum davr (oy, kvartal, yil) ichida qazib olingan qoplama jinslar hajmining shu davrda qazib chiqarilgan foydali qazilma miqdoriga nisbati;
- Ekspluatatsion ochish koeffitsiyenti (kc) - karyerda qazish (ekspluatatsion) ishlari olib borilishi mobaynida qazib olinadigan qoplama jinslar hisoblangan hajmining shu davr mobaynida qazib olinadigan foydali qazilma miqdoriga nisbati. Bu ochish koeffitsiyenti konni qazib olish davrida kon ishlarini olib borish va kerakli kon- transport vositalarini tanlab olish uchun mezon vazifasini o‗taydi.
Ochish koeffitsiyentining miqdori karyerning ishlab chiqa- rish quvvati, foydali qazilmaning kon-geologik, kon-texnik yotish sharoitlari, qazish ishlarida
qo‗llaniladigan texnika, texnologiya va boshqa omillarga bog‗liq bo‗lib, hozirgi vaqtda 0,9-15 m3/t ni tashkil qiladi. Biroq ochish koeffitsiyentining keltirilgan miqdori chegaraviy miqdor emas. Chunki ilmiy texnika taraqqiyoti natijasida yaratilgan yangi texnika va ochiq kon qazish texnologiyalarini ishlab chiqarishga tatbiq etish ochish koeffitsiyentining yanada kattaroq bo‗lishini ta‘- minlaydi.
Konlarni ochiq usulda qazib olish davri to‗rt bosqichga ajratiladi.
Karyer qurishga belgilangan yer ajratmasini tayyorlash.
Karyerni qurish.
Konni qazib olish.
Konni tugatish.
|
| |
