178
Narsalarning fazoviy joylashuvini belgilash. Bolalarni turgan joylariga
nisbatan, oldinga, orqaga va shu kabi yo`nalishlarni ko`rsatishga o`rgatib bo`lgach,
ularga narsalar o`zlarining qaysi tomonlarida turganligini (oldinda,
oldi lomonda,
orqa tomonda, orqasida, chapda. o`ngda, yuqorida, pastda) aniqlashni mashq
qildirishga o`tish mumkin. Avval bolalarga ularning qarama-qarshi tomonlarida,
oldinda-orqada, o`ngda-chapda turgan faqat ikkita o`yinchoq yoki buyumning
joylashish o`rnini aniqlash taklif qilinadi. Keyinchalik bu narsalarning soni 4
tagacha ko`paytiriladi. Narsalar oldin boladan unchalik uzoq bo`lmagan masofada
(«yonida») joylashtiriladi. Asta-sckin bu masofa orttirib boriladi.
Bola narsalarning turgan joyini aniqlab bo`lgandan so`ng
unga chap va
o`ngga (90°), keyin esa orqaga (80") aylanish taklif qilinadi. Keyinchalik bu narsa
bolalarga narsalar o`zlarining qaysi tomonlarida joylashganini aniqlashda nisbiylik
borligini tushunib olish imkonini beradi. Bola chapga burilsa, stol cndi uning chap
tomonida emas, balki o`ng tomonida bo`ladi. Bolalarning harakatlari va joydan-
joyga
o`tishi
bilan
bog`liq
bo`lgan
mashqlar
eng
samarali
mashqlardir.Narsalarning mashqlari mashg`ulotlarda ham, kundalik hayotda ham
amalga oshiriladi. «Nima qayerda turibdi, top?», «Kim ketdi va u qayerda turgan
edi?» kabi didaktik o`yinlar o`tkazishga katta ahamiyat beriladi.Bolalar asosiy
fazoviy yo`nalishlarni farq qilish va nomini aytishni bilib olganlaridan keyin ulami
ko`rsatilgan yo`nalishda harakat qilishga o`rgatiladi. Buning uchun avval «Qayerga
borasan,nima topasan?» o`yinidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu
o`yinning maqsadi bolalarga asosiy fazoviy yo`nalishlarni amaliy farq qilishni va
bclgilashni mashq qildirishdir.
Tarbiyachi bolaning turadigan joyini (oldinda, orqada, chapda, o`ngda)
taxminiy hisobga olib, xonaning turli joyiga o`yinchoqlami yashirib qo`yadi.
Masalan: bola parda (ko`chma pardacha) orqasidagi
ayiqchani va qalamni
tokchaga yashirib qo`yadi va hokazo.Tarbiyachi bolalarga topshiriqni tushuntirib:
«Bugun sizlar yashirib qo`yilgan o`yinchoqlarni topishni o`rganasizlar», deydi va
bir bolani chaqirib: «Oldinga yursang ayiqchani topasan, orqaga yursang qalamni
topasan. Sen qayoqqa borishni istaysan va u yerdan nima topasan?», deydi.Bola
yo`nalishni tanlab olishi, uning nomini aytishi va shu yo`nalishda borishi kerak. U
o`yinchoqni topgach, qaysi o`yinchoqni va qayerdan topganini aytadi. («Men
orqaga yurdim va tokchadan qalamni topdim».)
«
Uzoqroq», «yaqin», «uzoq» so`zlari haqida tasawur hosil qilish.Bolalar
«yaqinroq», «uzoqroq», «yaqin», «uzoq» so`zlari haqidagi tasavvurlarga
o`yinchoqlar va narsalar bilan u yoki bu ishlarni bajarish davomida ega bo`ladilar.
«Kimning koptogi uzoqroqqa yumaladi? Qani, kim uzoqqa otdi?» kabi savollar
bolalar e`ti- borini masofaga jalb ctadi. Ular yaqinroq, uzoqroq, yaqin, uzoq kabi
so`zlarning ma`nosini asta-sckin o`zlashtira boradilar.Qog`oz varag`ida va stol
yuzasida tasavvur qila bilishga o`rgatish.
O`rta guruhdagi matematika mashg`ulotlarida bolalarda qog`oz varag`ida va
stol yuzasi ustida tasawur qilishni o`stirishga katta e`tibor beriladi. Birinchi
mashg`ulotlardan boshlaboq ularga sanoq kartochkasining
yuqorigi va pastki
doskasini topish, ma`lum miqdordagi predmetlarni yuqoriga hamda pastga yoki
chap va o`ngga terib qo`yish topshiriladi.Qog`oz varag`ida va stol yuzasida
179
tasavvur qila bilishga o`rgatish. O`rta guruhdagi matematika mashg`ulotlarida
bolalarda qog`oz varag`ida va stol yuzasi ustida tasavvur qilishni o`stirishga katta
e`tibor beriladi. Birinchi mashg`ulotlardan boshlaboq ularga sanoq kartochkasining
yuqorigi va pastki doskasini topish, ma`lum miqdordagi predmetlarni yuqoriga
hamda pastga yoki chap va o`ngga terib qo`yish topshiriladi.
Stol ustida geometrik figuralarning fazoviy joylanishini aniqlashga va
belgilashga, joylanishni cslab Qaytar tiklashga bolalarni o`rgatish
maqsadida
maxsus mashg`ulotlar o`tkaziladi. Namuna ma`lum tartibda ko`rib chiqiladi.
Bolalar avval markazda (o`rtada) joylashgan fguraning, kcyin csa uning yuqorisida
va pastida yoki chap hamda o`ng tomonida joylashgan fguraning nomini aytadilar;
bezakni ularni tegishli tartibda taxlaydilar. 3 dan 5 tagacha bo`lgan geomctrik
figura tasvirlangan ko`rgazmalardan foydalaniladi. Mashqlar ham ommaviy, ham
bolalarning kichik guruhlari bilan o`tkaziladi.Tekislikda mo`ljal olish, rasmlarni
chapda, o`ngda yoki o`rtada, yuqorida va pastda o`zaro joylashuvini aniqlash
ko`nikmalarini mustahkamlash uchun «Juft suratlar» tipidagi o`yinlar o`ynaladi.
Bola avval ko`rgazmada tasvirlangan 3 ta o`yinchoqning qanday joylashganligini
ta`riflab bcrishi, keyin esa juft rasmlarni topishi kerak.
Fazoda mo`ljal ola bilish vaziyatlaridan foydalanish. Fazoda mo`ljal ola
bilishni o`rgatish uchun maxsus
mashqlar bilan bir qatorda, turli xil hayotiy
vaziyatlardan ham kcng foydalaniladi. Fazoviy yo`nalishlarda mo`ljal olish har
qanday amaliy harakatning zaruriy komponentidir.Tegishli mashqlar uchun
fizkultura va musiqa mashg`ulotlari, crtalabki gimnastika hamda harakatli o`yinlar
katta imkoniyat beradi.Fazoda aniq mo`ljal qila bilish harakatli mashqlarni to`g`ri
bajarishni ta`minlaydi. Pcdagog harakat yo`nalishini doimo ko`rsatib turadi:
«Chapga (o`ngga) buriling, yuqoriga ko`taring!» va hokazo.
6-ILOVA
Mustahkamlash uchun savollar
1.Bolalarga berilgan yo`nalishda harakat qilish haqida gapiring?
2.Tevarak atrofda mo`ljal olishga o`rgatishda bu-?
3 .«Uzoqroq», «yaqin», «uzoq» so`zlari haqida tasavvur hosil qilish haqida
gapiring?
4.Turli yoshdagi bolalarda mo`ljal haqidagi dastlabki tushunchalarni
rivojlantirish qanday amalga oshiriladi?
7-ILOVA
Uyga vazifa:
1. O`tilgan mavzu bo`yicha konspektni to`ldirish.
2. O`tilgan mavzudagi ma`lumotlarni takrorlab tezkor savol-javobga
tayyorlanib kelish.
3.Nazorat savollariga tayyorlanish.
Vizual-didaktik resurslar:Jadval.
181
O`qitish metodlari
Og'zaki bayon qilish ta'lim metodi
O`qitish vositalari
Matnlar, yozuv taxtasi,kompyuter, proyektor
O`quv faoliyatini tashkil etish
shakli
Guruhda ishlash
O`qitish sharoiti
Maxsus texnikalar bilan jixozlangan ma`ruza
mashg`ulotni o`tish
uchun xona
Qaytar
aloqaning
usul
va
vositalari
Tezkor –so`rov, savol-javob, test, misol va
mashqlar, bajarilgan o`quv topshiriqlarni baholash
O`QUV MASHG`ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI
Ish
bosqichlari
va vaqti
Faoliyatlar mazmuni
O`qituvchi
O`quvchi
1-bosqich
O`quv
mashg`ulot
iga kirish
(5 daqiqa)
