Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

1 7 8
berish uchun xizmat qiladi.Bitta tushuncha (± Is) barcha kuzatishlaming taxminan 
| qismini yoki aniqrog„i barcha 
variantlaming 68.3%, ya‟ni o'rganilayotgan qatoming asosiy yadrosi joylashadi. 
Shuning uchun standart og„ish shuningdek variatsion qatoming asosiy og'ishi deb 
ham ataladi. Demak 
x
undan farqlanuvchi, ± Is dan ustun boMgan , biroq ± Is 
nisbatan ajralib chiqish bo„yicha og„ish o„lchamining imkoniyati har doim 
kamayib boradi. Shunday qiiib , г dan 
±
3
s dan yuqori ko„rsatkichga og„uvchi 
variantlami uchratish bor yo„g„i 
0.
3 % tashkil qiladi. Shuning uchun tashkil etilgan standart og„ish ayrim 
kuzatishlaming chegaraviy xatosini ko„rsatish uchun xizmat qiladi deb hisoblash 
qabul qilingan va demak diyarli barcha variantlar ±3s atrofida joylashadi. 
0
„rtacha arifmetik og„ishning olti karralik rfodrsi (+3 s dan -3s gacha) 
kuzatishlar qatorining ko„lami to„g„risida aniq tasavvur beradi. 
Variatsiya koeffitsienti V- ma‟lum to„plamning o„rtacha arifmetikka 
nisbatan foizlardagi ifodasining standart og„ishi hisoblanadi. 
V=4100% 
д: 
Variatsiya koeffitsienti o„zgaruvchanlikning nisbiy ko„rinishi hisoblanadi. 
Variatsiya koeffitsientini qo‟llash faqat musbat ifada qoMlanilgan belgilar 
variatsiyasini o„rganganda ma‟lum bir maztunga ega boMadi. 
Variatsiya koeffitsienti 0"c ga yaqin boMganda harorat o„zgarishlarini 
tavsiflash uchun hisoblanganda , o„zgaruvchi belga musbat boMgan holda ham, 
manfiy ifodalangan holda ham xech qanday mazmunga ega emas. 
Agar variatsiya koeffitsienti V 0„rtacha 10% dan yuqori 20 % dan kam 
boMsa o„rtacha , agar variatsiya koeffitsienti 20 % dan ortiq boMsa yuqori deb 
hisoblanadi. 
Ba‟zan ma‟lumotlaming bir xillik darajasini tavsiflash uchun variatsiya 
koeffitsientini ifodalovchi 100 gavcha boMgan ko„shimcha kattaliklardan 
foydalanish maqsadga muvofif. Bu ko„rsatkich bir tekislik koeffitsienti deb 
ataladi va quyidagi formula bilan aniqlanadi V=100« V. 
0
„zgaruvchanlik va bir tekislik koeffitsientlari pro-sentlarda ifodalanuvchi 
noaniq, abstrak sonlar sifatida har xil oMchamdagi o„zgarib turuvchi belgilarni 
taqqoslashda , masalan balantlik va og„irlikni, azot miqdorini va barg sathini , 
shuningdek ko'rsatkich darajasini bir biridan keskin farq qilgan o„zgaruvchanlikni 
taqqoslash (masalan tolali zig„ir va ildizmevalar hosili) imkonini beradi. 
Bir xil oMchamdagi o„zgaruvchan belgilarni o„rganishda ma‟lum 
darajada ehtiyot boMish lozim Variatsiya koeffitsienti o„zgaruv-chanlik 
to„g„risida noto„g„ri tasavvur keltirib chiqarishi mumkin, masalan har xil 
ahamiyatli * 

1 7 9
va bir xil s da. Bunday hollarda variatsiya darajasini s
2
va s kattaliklari bilan 
baholash lozim. 
Tanlangan o„rtachaning xatosi yoki taniamaning xatosi s
;
hamma 
(umumiy ) to„plamning o„rtachasidan tanlangan 0„rtacha 
x
og„ish o„lchami 
hisoblanadi 
fi.
Tanlama xatolari tanlama to„plamining to„liq boMmagan taqdimoti yoki 
faqat tanlangan uchungina hos boMgan tadqiqotga aytiladi. Ular butun genial 
to„plam uchun tanlamalami o'rganish davomida olingan natijalami ko„chirish 
bilan bogMiq. Bu xatolarning kattaligi o„rganilayotgan belgilarni ko„chirish 
darajasiga va tanlama xajmiga bogMiq. 
0
„rtacha tanlama xatosi tanlama standart og'ishi S' ga to„g„ri proporsional 
va 
n
oMcham sonidan olingan kvadrat ildiziga teskariproporsional, ya‟ni: 
Tanlama xatosi o„zgarib turuvchi belgilaming birligida aks ettiriiadi va 
o„rtachalarga mos kelgan holda + ishoralari qo‟yilgan holda ko„chiriladi, ya‟ni : 
x±
s, . Tajriba materiallari kanchalik kam o„zgarib tursa va o„rtacha arifmetik 
qanchalik katta miqdordagi oMchamlardan hisoblab chiqilgan boMsa o„rtacha 
arifmetik shunchalik kichik boMadi.Tanlamaning xatosi tegishli o„rtachaning 
foizlarida ifodalanib, 
о „rtacha taniamaning nisbiy xatosi
deb ataladi :
 
s,% = ^100% 
X 
O'rtacha nisbiy xatolik ba‟zan 
R
harfi bilan ifodalanadi va “tajribaning 
aniqligi”, “tadqiqotning aniqligi”, “tekshirishning aniqligi” deb ataladi. Tan olish 
joizki bu ildiz olib ketgan tushuncha o'ta qoniqarsiz. 
Bir xil ahamiyatli o'rtacha tanlamalaming ichida 
R
o'lchamining ortib 
borishi tajriba aniqligi pasayib borishidan dalolat beradi , qaysiki tadqiqotning 
absalyut xatoligi ortgan sari nisbiy xatoligi , ya‟ni 
R
ham yuqori boMadi. Bundan 
tashqari , qayd etilgan holatda muvofiq elementi “aniqlik ” tushunchasini kiritib , 
R
oMchami ko'pincha asossiz ravishda tajriba ishlarining sifatini baholashda va 
dala tajribalarini buzilganligini aniqlashda (brak qilishda) qoMlaniladi. Shundan 
kelib chifib , agar 
R 5% 
dan yuqori bo'lsa metodikani takomillashtirish tavsiya 
etiladi , 
R >7-8% 
bo'lsa brak qilinadi. 
Bunday yondashuv juda shartli, qaysiki 
R
ifodasi tadqiqotning metodik 
jixatda qanday darajada olib boriiganigina emas, shu bilan birga etishtirilayotgan 
ekinning hosildorligiga ham bog'liq. Hosildorlik ko„rsatkichi hisobga olinmagan 
hollarda har xil absalyut xatoliklarga va shuningdek 
R
ko'rsatkichi aniqlik 
darajasi bir xil boMgan tajribalar har xil turkumlanishi mumkin . 

1 8 0
Masalan, donli ekinlar bilan bogMiq tajriba tuproq unumdorligi past, 
0
„rtacha va yuqori boMgan dalalarda olib borilganda 0„rtacha don hosildorligi 
mos ravishda 14, 25 va 45 s/ga ni tashkil qilganda xatolik ko„rsatkichi taxminan 
s
s
«1.5 s/ga boMadi.Mutloq aniqlikda , qaysiki ulaming oMchovi absalyut xato s
;
boMganda bu tajribalar bir xil qimmatga ega. Biroq 
R
kattaligi bo„yicha birinchi 
tajriba “ishonchli boMmagan” tajribalarga kiritiladi va brakka chiqariladi, (R = 
10.7 %), ikkinchisi uchun “aniqligi ” past boMgapnligining sabablari aniqlanishi 
lozim (R = 6.0 %), uchinchi trjriba esa etarli darajada “aniq ” olib borilgan (R = 
3.3 %). Tushunarli, mazkur holatda 
R
ko'rsatkichi tadqiqotchini tadqiqotning 
mukarrar aniqligi bo„yicha noto„g„ri muloxazalarga kelishiga olib keladi. 
Etarlicha asoslanmaganligi uchun va tajribaning aniqligi bo„yicha ikki 
yoqlama tushuncha boMganligi sababli keyinchalik biz undan foydalanmaymiz. 
Keyinchalik 0„rtacha nisbiy xatolikka 
R
harfidan foydalanish ham qarshilikoar 
keltirib chiqarmoqda. MaMumki, bu simvol (belgi ) bilan barcha boshqarmalarda 
va matematik statistika bo„yicha 
darsliklarda ehtimollik tushuniladi. Mazkur ishda nisbiy xatolikni Si % belgisi 
bilan belgilaymiz. 

Download 3,18 Mb.