1 7 8
berish uchun xizmat qiladi.Bitta tushuncha (± Is) barcha kuzatishlaming taxminan
| qismini yoki aniqrog„i barcha
variantlaming 68.3%, ya‟ni o'rganilayotgan qatoming asosiy yadrosi joylashadi.
Shuning uchun standart og„ish shuningdek variatsion qatoming asosiy og'ishi deb
ham ataladi. Demak
x
undan
farqlanuvchi, ± Is dan ustun boMgan , biroq ± Is
nisbatan ajralib chiqish bo„yicha og„ish o„lchamining imkoniyati har doim
kamayib boradi. Shunday qiiib , г dan
±
3
s dan yuqori ko„rsatkichga og„uvchi
variantlami uchratish bor yo„g„i
0.
3 % tashkil qiladi. Shuning uchun tashkil etilgan standart og„ish ayrim
kuzatishlaming chegaraviy xatosini ko„rsatish uchun xizmat qiladi deb hisoblash
qabul qilingan va demak diyarli barcha variantlar ±3s atrofida joylashadi.
0
„rtacha arifmetik og„ishning olti karralik rfodrsi (+3 s dan -3s gacha)
kuzatishlar qatorining ko„lami to„g„risida aniq tasavvur beradi.
Variatsiya koeffitsienti V- ma‟lum to„plamning o„rtacha arifmetikka
nisbatan foizlardagi ifodasining standart og„ishi hisoblanadi.
V=4100%
д:
Variatsiya koeffitsienti o„zgaruvchanlikning nisbiy ko„rinishi hisoblanadi.
Variatsiya koeffitsientini qo‟llash faqat musbat
ifada qoMlanilgan belgilar
variatsiyasini o„rganganda ma‟lum bir maztunga ega boMadi.
Variatsiya koeffitsienti 0"c ga yaqin boMganda harorat o„zgarishlarini
tavsiflash uchun hisoblanganda , o„zgaruvchi belga musbat boMgan holda ham,
manfiy ifodalangan holda ham xech qanday mazmunga ega emas.
Agar variatsiya koeffitsienti V 0„rtacha 10% dan yuqori 20 % dan kam
boMsa o„rtacha , agar variatsiya koeffitsienti 20 % dan ortiq boMsa yuqori deb
hisoblanadi.
Ba‟zan ma‟lumotlaming bir xillik darajasini tavsiflash uchun variatsiya
koeffitsientini ifodalovchi 100 gavcha boMgan ko„shimcha
kattaliklardan
foydalanish maqsadga muvofif. Bu ko„rsatkich bir tekislik koeffitsienti deb
ataladi va quyidagi formula bilan aniqlanadi V=100« V.
0
„zgaruvchanlik va bir tekislik koeffitsientlari pro-sentlarda ifodalanuvchi
noaniq, abstrak sonlar sifatida har xil oMchamdagi o„zgarib turuvchi belgilarni
taqqoslashda , masalan balantlik va og„irlikni, azot miqdorini va barg sathini ,
shuningdek ko'rsatkich darajasini bir biridan keskin farq qilgan o„zgaruvchanlikni
taqqoslash (masalan tolali zig„ir va ildizmevalar hosili) imkonini beradi.
Bir xil oMchamdagi o„zgaruvchan belgilarni o„rganishda ma‟lum
darajada ehtiyot boMish lozim Variatsiya koeffitsienti o„zgaruv-chanlik
to„g„risida noto„g„ri tasavvur keltirib chiqarishi mumkin, masalan har xil
ahamiyatli *
1 7 9
va bir xil s da. Bunday hollarda variatsiya darajasini s
2
va s kattaliklari
bilan
baholash lozim.
Tanlangan o„rtachaning xatosi yoki taniamaning xatosi s
;
hamma
(umumiy ) to„plamning o„rtachasidan tanlangan 0„rtacha
x
og„ish o„lchami
hisoblanadi
fi.
Tanlama xatolari tanlama to„plamining to„liq boMmagan taqdimoti yoki
faqat tanlangan uchungina hos boMgan tadqiqotga aytiladi. Ular butun genial
to„plam uchun tanlamalami o'rganish davomida olingan natijalami ko„chirish
bilan bogMiq. Bu xatolarning kattaligi o„rganilayotgan belgilarni ko„chirish
darajasiga va tanlama xajmiga bogMiq.
0
„rtacha tanlama xatosi tanlama standart og'ishi S' ga to„g„ri proporsional
va
n
oMcham sonidan olingan kvadrat ildiziga teskariproporsional, ya‟ni:
Tanlama xatosi o„zgarib turuvchi belgilaming birligida aks ettiriiadi va
o„rtachalarga mos kelgan holda + ishoralari qo‟yilgan holda ko„chiriladi, ya‟ni :
x±
s, . Tajriba materiallari kanchalik kam o„zgarib tursa va o„rtacha arifmetik
qanchalik katta miqdordagi oMchamlardan hisoblab chiqilgan boMsa o„rtacha
arifmetik shunchalik kichik boMadi.Tanlamaning xatosi tegishli o„rtachaning
foizlarida ifodalanib,
о „rtacha taniamaning nisbiy xatosi
deb ataladi :
s,% = ^100%
X
O'rtacha nisbiy xatolik ba‟zan
R
harfi bilan ifodalanadi va “tajribaning
aniqligi”, “tadqiqotning aniqligi”, “tekshirishning aniqligi” deb ataladi. Tan olish
joizki bu ildiz olib ketgan tushuncha o'ta qoniqarsiz.
Bir xil ahamiyatli o'rtacha tanlamalaming ichida
R
o'lchamining ortib
borishi tajriba aniqligi pasayib borishidan dalolat beradi , qaysiki tadqiqotning
absalyut xatoligi ortgan sari nisbiy xatoligi , ya‟ni
R
ham yuqori boMadi. Bundan
tashqari , qayd etilgan holatda muvofiq elementi “aniqlik ” tushunchasini kiritib ,
R
oMchami ko'pincha asossiz ravishda tajriba ishlarining sifatini baholashda va
dala tajribalarini buzilganligini aniqlashda (brak qilishda) qoMlaniladi.
Shundan
kelib chifib , agar
R 5%
dan yuqori bo'lsa metodikani takomillashtirish tavsiya
etiladi ,
R >7-8%
bo'lsa brak qilinadi.
Bunday yondashuv juda shartli, qaysiki
R
ifodasi tadqiqotning metodik
jixatda qanday darajada olib boriiganigina emas, shu bilan birga etishtirilayotgan
ekinning hosildorligiga ham bog'liq. Hosildorlik ko„rsatkichi hisobga olinmagan
hollarda har xil absalyut xatoliklarga va shuningdek
R
ko'rsatkichi
aniqlik
darajasi bir xil boMgan tajribalar har xil turkumlanishi mumkin .
1 8 0
Masalan, donli ekinlar bilan bogMiq tajriba tuproq unumdorligi past,
0
„rtacha va yuqori boMgan dalalarda olib borilganda 0„rtacha don hosildorligi
mos ravishda 14, 25 va 45 s/ga ni tashkil qilganda xatolik ko„rsatkichi taxminan
s
s
«1.5 s/ga boMadi.Mutloq aniqlikda , qaysiki ulaming oMchovi absalyut xato s
;
boMganda bu tajribalar bir xil qimmatga ega. Biroq
R
kattaligi bo„yicha birinchi
tajriba “ishonchli boMmagan” tajribalarga kiritiladi va brakka chiqariladi, (R =
10.7 %), ikkinchisi uchun “aniqligi ” past boMgapnligining sabablari aniqlanishi
lozim (R = 6.0 %), uchinchi trjriba esa etarli darajada “aniq ” olib borilgan (R =
3.3 %). Tushunarli, mazkur holatda
R
ko'rsatkichi
tadqiqotchini tadqiqotning
mukarrar aniqligi bo„yicha noto„g„ri muloxazalarga kelishiga olib keladi.
Etarlicha asoslanmaganligi uchun va tajribaning aniqligi bo„yicha ikki
yoqlama tushuncha boMganligi sababli keyinchalik biz undan foydalanmaymiz.
Keyinchalik 0„rtacha nisbiy xatolikka
R
harfidan foydalanish ham qarshilikoar
keltirib chiqarmoqda. MaMumki, bu simvol (belgi ) bilan barcha boshqarmalarda
va matematik statistika bo„yicha
darsliklarda ehtimollik tushuniladi. Mazkur ishda nisbiy xatolikni Si % belgisi
bilan belgilaymiz.
