I
II
III
IV
2
3
6-rasm. Qaytar.i|uii m joylashtirish.
1. 1 yarusda joylashtirish; 2 -2 yarusga joylashtirish
,
3- ко p yarusli joylashtirish.
47
Ш-ВОВ. AGROTEXNIK OMILLAR BILAN BOG„LIQ TAJRIBALAR
MA‟DANLI 0„G„ITLAR BILAN DALA TAJRIBALARI OLIB BORISH
Mineral o„g„itlarning samaradorligi tuproqning turiga, tuproq tarkibidagi
oziqa elementlari shakllariga, turiga va ulaming miqdoriga, sug'orish usuliga,
rejimiga va sug'orish sxemalariga ham bog'liqdir. Shuning uchun ma‟danli o'g'itlar
bilan tajriba o'tkazishda, shularga e‟tibor berish kerak.
Dala ekinlarining o'sishi va rivojlanishi birinchi navbatda ulami oziqlanishi
bilan bog'liq. Shu tufayli dala ekinlarining oziqlanishi bilan bogMiq ilmiy
tadiqotlar olib boorish eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Ekinlami mineral oziqlantirishda birinchi navbatda tuproq unimdorligi,
eqinlaming ehtiyoji va o'g'itlami o'zlashtirish koeffisienti hisobga olinadi.
Tuproq-iqlim sharoitlari, o'g'it me‟yori, ekin navi va boshqalar ta‟sirida oziq
moddalarining olib ketilishi o'zgarib turadi. Shu sababli turli tuproq-iqlim
sharoitlarida o'g'itlar bilan olib boriladigan dala izlanishlarini o'rganish intensiv
dehqonchilik yuritishda dolzarb deb qarash kerak.
Mineral o'g'itlar bilan bog'liq tajribalami to'g'ri olib borish uchun eng avvalo
tajriba sxemasini to'g'ri tuzish, bunda o'rganilayotgan variantlami to'g'ri tuzishga
aloxida e‟tibor berilishi lozim.
Tajribada variantlami mutloq nazorat varianti va o'rganilayotgan variantlarga
ajratiladi. Odatda mutloq nazorat variant sifatida mutloq o'g'it solinmagan variant
belgilanadi, o'rganilayotgan variantlar esa tadqiqotchining maqsadiga ko'ra
turlicha boMishi mumkin. Biroq bunda variantlar bir biridan sezilarli farqlanishi
maqsadga muvofiq. Masalan:
1
-variant
(mutloq nazorat) o'g'itsiz
2
-variant
N
3-variant
P
4-variant
К
5-variant
NPK
0
„g„itlar me‟yori o„rganilganda me‟yorlar o„rtasidagi nisbar (farq) bir xil
bo„lishi lozim
Masalan azotli o„g„itlar shrganilganda bu quyidagicha ko'rinishda boMadi:
1-
variant (nazorat) o„g„itsiz
2-
variant N- 50 kg/ga
3
- variant N-100 kg/ga
4-
variant N-150 kg/ga
5-
variant N-200 kg/ga
6-
variant N-250 kg/ga
1-jadval
Tajriba statsiyasi sharoitida yerga o„g„it solib, o„tkaziladigan dala tajribasini
8-10
variantda o„tkazish maqsadga muvofiq boMadi, lekin xo„jaliklarda, ishlab
chiqarish sharoitida esa ko„pi bilan 2-3 variantda bajarilsa, yaxshi natijaga
yerishish mumkin.
Biroq tajriba dalasining umumiy maydoni 10 gektardan oshmasligi kerak.
ICichik maydondagi va xususan kompleks ravishda oMkaziladigan tajribalarda
paykal yuzasida 50 dan 100 kvadrat metrgacha olishga yoM qo„yiladi, ammo bu
yerdagi hamma ishlami mexanizmlar bilan oMkazish
imkoni boMishi kerak. Kichik maydonda oMkaziladigan tajribalarda qaytariqlar
sonini (p)
6
tagacha va undan ham ko„proqgacha oshirish, katta maydondagi
tajribalarda aksincha ikki martaga qadar kamaytirish mumkin.
Dala tajribasini qo„yish uchun dastlabki tuproq na‟munalari, hamma variant
va qaytariqlardan 1 metrgacha (ayniqsa azot balan bogMiq tajribalarda) olinib,
Asosiy qishloq xo„jalik ekinlari tomonidan oziqa elementlarining olib ketilishi,
1
t maxsulot bilan, kg
№
Ekinlar turi
Asosiy
maxsulot
Asosiy maxsulot (oraliq maxsulot
ham birga) bilan birga chiqib
ketadigan
Azot, fosfor va
kaliyning o„zaro
nisbati
azot
fosfor
kaliy
1
Kuzgi bug doy
don
35
12
26
3,0:1:2,2
2
Bahorgi bug'doy
don
38
12
25
3,2:1:2,1
3
G„o„za
Paxta
45
15
50
3,0:1:3,3
4
Arpa
don
27
11
24
2,5:1:2,2
5
Makkajo„xori
don
34
12
37
2,8:1:3,0
6
Grechixa
don
30
15
40
2,0:1:2,7
7
Zigir
tola
80
40
70
2,0:1:1,8
8
Kartoshka yertaki
tuganak
5,0
1,5
7,0
3,3:1:4,7
9
Kartoshka kechki
tuganak
6,0
2,0
9,0
3,0:1:4,5
10
Qand lavlagi
ildiz meva
6,0
2,0
7,5
3,0:1:3,7
11
Makkajo„xori
ko„k massa
2,5
1,2
4,5
2,1:1:3,8
12
Karam
karambosh
3,4
1,3
4,4
2,6:1:3,2
13
Sabzi
ildiz meva
3,2
1,2
5,0
2,7:1:4,2
14
Pomidor
meva
3,2
1,1
4,0
2,9:1:3,6
15
Bodring
meva
2,8
1,4
4,4
2,0:1:3,1
16
Piyoz
piyoz bosh
3,7
1,3
4,0
2,8:1:3,1
17
Mevali daraxtlar
meva-cheva
5,0
3,0
6,0
1,7:1:2,0
18
Tok
uzum
1,7
1,4
5,0
1,2:1:3,6
49
hamma ozuqa elementlari aniqlansa ma‟lumotlar yanada toMiq boMadi.
Ko„rsatkichlami solishtirish oson boMadi.
Mineral o„gMtlar bilar bogMiq boMgan dala tajribalarida umuman o„gMt
berilmasdan oMkaziladigan, nazorat qilinadigan variant boMib qolgan
variantlardan olingan ma‟lumotlar shu variant ma‟lumotlari bilan solishtiriladi.
Ba‟zi hollarda tajribadan olingan ma‟lumotlami uzoq yillar davomida o„gMt
berilmasdan kelayotgan mutloq nazorat variantlar bilan solishtirilsa, maMumotlar
yanada mazmunli va qimmatli boMadi.
0„gMt qoMlab olib berilayotgan tajribalarda asosiy mezon hisoblangan
mineral o„gMtlami tuproq muhitiga va o„simliklarga ta‟siri o„rganilganligi uchun,
tajriba qo„yishdan oldin, maydon bir necha boMaklarga taxminan boMinib,
kamida 15-20 joyidan har xil qatlamlardan tuproq na‟munalari olinib, analiz
qilinadi. Hozirda, tuproqning haydov ostidagi qatlamida ham ozuqa moddalar
miqdorining ortib ketishi va shu qoMlanilgan mineral o„gMtlaming tuproqning
pastki qismlariga ham oMishini hisobga olib, tuproq na‟munasi kamida 1
metrgacha aniqlansa, maqsadga muvofiq boMadi. Olingan tuproq na‟munalari
tarkibidagi gumus, nitrat, ammiak, umumiy azot, xarakatchan fosfor va
almashinuvchi kaliy miqdorlari aniqlanadi. Tajribaning maqsadiga qarab, tuproq
tarkibidagi boshqa kimyoviy elementlar (kalsiy, natriy, umumiy fosfor, kaliy va
boshqalar), sho„rlanishga moyil tuproqlarda esa quruq qoldiq, sulfat va xlor
anionlari ham aniqlanishi mumkin.
Dala sharoitida oMkaziladigan tajribalami nitrat, ammiak va fosfor rejimlari
ustida agroximiya kuzatish ishlari bilan bogMiq olib borish kerak. Bu kabi
kuzatishni o„simlikning rivojlanishidagi ma‟lum davrga; g„o„za uchun, ekish
davriga, 2-4 chin barg chiqarish davriga, shonalash, gullash, hosil tugish va
pishishi davrlariga belgilash kerak. G„alla-don ekinlarida, ya‟ni bug„doyda
to'planish, nay chalash, boshoq chiqarish, gullash va pishish fazalariga boMinadi.
Ma‟danli o„gMtlami yillik me‟yorini taqsimlashda ham shu vegetatsiya fazalarida
o„simliklami qaysi ozuqa elementlariga talabi hisobga olinadi.
Dala tajribalarida mineral o„gMtlarining yillik me‟yori va ulami
taqsimlashdan boshqa turdagi tajribalarda, ya‟ni qullanilayotgan mineral
50
o„g„itlarning turlari va qoMlash chuqurliklari o'rganiladigan boMsa, u holda
rnaMum turdagi o„gMtlar va ularning qoMlash chuqurligi alohida variantlarda
o„rganiladi. Qolgan turdagi tajribalarda qoMlanilayotgan ma‟danli o„gMtlar va
ulaming chuqurligi bir xilda qoMlaniladi. QoMlaniladigan mineral o„gMtlaming
turiga qarab, ularning fizik to„q holatdagi me‟yori ishlab chiqiladi hamda
hujjatlarga batafsil yozib boriladi. Mineral o„gMtlami qoMlash texnikasi, ya‟ni
solish chuqurligi va himoya kengligi ekinlaming ekish sxemasiga bogMiqdir.
G„o„zaning qator oraligM 60 sm. boMganda, birinchi oziqlantirishni
g„o„zaning yoniga, ya‟ni qatordan 8-10 sm. qochirib egat tubidan 3 sm
chuqurlikka berish mumkin. Qolgan oziqlantirishda esa egat o„rtasiga egat
tubidan 3-5 sm. chuqurlikka berilsa maqsadga muvofiq boMadi. Qator oralari 90
sm. boMganda esa yillik me‟yomi birinchi va ikkinchi oziqlantirishda qatorning
yoniga, egat tubidan 3-5 sm. chuqurga solinadi.
Mineral o„gMtlar tuproq namida yerib, ionlarga parchalanadi. 0„simliklar shu
mineral o„gMtlami anion va kation shakllarida o„zlashtiradi. Mavjud ionlar tuproq
nami bilan faqat vertikal holda harakat qilmasdan gorizontal holatda ham
harakatda boMadi. Shuning uchun bir variantga qoMlanilgan mineral
o„gMtlaming ta‟siri yonidagi variantdagi o„simliklarga oMmaslik uchun
variantlar chetidagi qatorlar, himoya qatorlari sifatida ajratiladi. Agar variantdagi
jami qatorlar soni
8
ta boMsa har ikkala tomonidagi
2
tadan qatorlar himoya
qatorlari sifatida ajratiladi. 0„rtadagi 4 ta qator esa, hisobga olinadigan qatorlar
deb yuritiladi.
Ma‟danli o„gMtlar bilan bogMiq boMgan dala tajribalarida tajriba tizimida
ozuqa elementlarining yillik me‟yori sof holda beriladi. Shuning uchun mineral
o„gMt shaklida yoki fizik to„q holdagi me‟yorini berishda xo'jalikda mavjud
boMadigan mineral o„gMtlaming turini hisobga olish shart, chunki mineral
o„gMtlar tarkibidagi ozuqa moddalar miqdori har xildir. Ammiakli selitra
|
