1.3-rasm. Turar-joy binolarining asosiy turlari: a-seksiyali; b-yo‘lakli;
v-galereyali; g-qo‘rgoncha uy (tomorqali); d-blokli; e-aralash strukturali.
14
Tomorqali uylardan farqli ravishda, blokirovkali uylar to‘rt qavatgacha bo‘lishi
mumkin, bunda bir-birining ustida joylashgan ikki qavatdan iborat ikki sathli
xonadonlar ko‘zda tutiladi. Yuqori qavatdagi xonadonlarga kirish, tashqi zinapoyalar
bilan ta’minlanadi.
Ko‘p funksiyali turar-uy binolari uchun boshqa maqsadli tashkilotlarni turar-uy
qavatlariga qo‘shib qurish harakterlidir. Bunday uylar qavatlari ixtiyoriy bo‘lishi
mumkin (1.4-rasm).
1.4-rasm. Toshkent shahri. “Novza” кo‘p funksiyali turar-joy binosi
(1- va 2-qavatlarda jamoat muassasalari joylashgan).
Bizda seksiya tuzilmali uylar eng ko‘p tarqalgan uylar bo‘lib, ular ko‘p
vazifalidir, ya’ni bir xonadonda ko‘p xonali va kam xonali uy turlarini yaratishda
katta imkoniyatga ega.
Seksiya tuzilishiga ega bo‘lgan uylar sobiq Ittifoq paytida turli iqlim sharoiti
mavjud bo‘lgan joylarda qurilgan. Yo‘lakli va galereya turdagi uylar esa asosan
kamxonali xonadonlarga mo‘ljallangan bo‘lib, yo‘lakli uylar sobiq Ittifoqning o‘rta
qismida, galereyali uylar esa janubiy qismida qurilgan.
15
1.3. O‘zbekiston sharoitida turar-joy binolarini loyihalash uchun qo‘yiladigan
asosiy talablar
O‘zbekistonning iqlim sharoitida xonadonni yer sathi va ochiq havo bilan
bog‘lash an’anaga aylanib qolgan. Shaharlarning tez o‘sishi va shahardagi yer
maydonini iqtisod qilish natijasi o‘rta va ko‘p qavatli uylarning qurilishiga olib keldi
va xonadonlarni yer bilan bog‘lash an’anasi yo‘qoldi. Buning o‘rnini almashtirish
uchun xonadon tarkibiga har xil yozgi xonalarni loyihalash va past qavatli uylarga
nisbatan har xil qulayliklar, ya’ni markazlashgan issiq suv, isitish elektr jihozlari va
axlatni olib ketish uchun qulayliklar yaratilgan. Shu sabablar natijasida O‘zbekiston
tabiati, iqlim-sharoiti va urf-odatlariga javob beradigan ko‘p qavatli uylarning
xillariga talablar ishlab chiqilgan.
Tabiiy iqlim sharoiti bo‘yicha O‘zbekiston hududlari mintaqaviy zonalarga
bo‘linadi. Bu umumiy ko‘rsatkich albatta, O‘zbekiston tog‘li, lalmikor, sahro
hududlariga bo‘linadi va havosi bir-biridan farq qiladi. Farg‘ona, Samarqand,
Toshkent, Surxondaryo viloyatlari esa tez-tez esib turadigan issiq shamoli bilan
boshqa viloyatlardan farq qiladi.
TashZNIIEP instituti tomonidan bu yerlarning iqlimiy ko‘rsatkichlari ishlab
chiqilgan bo‘lib, O‘zbekiston hududi 3 qismga bo‘lingan:
I mintaqaviy qismga: yozi juda issiq, qishi qisqa va yumshoqroq iqlimli
viloyatlar kiradi. Bu yerda tez-tez janubiy issiq shamol esib turadi. Havoning issiqligi
45 darajagacha ko‘tariladi. Bu hududda issiq kunlar ko‘p bo‘lganligi sababli tabiiy
yo‘l bilan issiqdan saqlanish qiyin hududlar hisoblanadi;
II mintaqaviy qismga: asosiy lalmikor va sanoat viloyatlari, ya’ni Farg‘ona
vodiysi, Toshkent va Samarqand viloyatlari kiradi. Bu viloyatlar yumshoqroq qishi
va issiq yozi bilan ajralib turadi. Bular juda keng hududli va aholisi zich joylashgan
viloyatlardir;
III mintaqaviy qismga: sovuqroq, uzoq qishi va salqinroq yozi bilan ajralib
turadi. Bunga Qoraqalpog‘iston, Xorazm va Buxoro viloyatlarining shimoliy qismi
kiradi.
16
Turar-joy binolarini loyihalash O‘zbekiston Respublikasi hududini KMK
2.01.01ga muvofiq qurilish-iqlimiy mintaqalashtirishga mos ravishda, mintaqa va
mintaqa ostilar asosiy xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak:
I mintaqa – sahro iqlimi ta’sirida bo‘lgan, o‘ta noqulay yozgi sharoitli
hududlar;
I mintaqada ayniqsa yuqori davomli jazirama davrli IA va IB ostmintaqalar,
havosi yuqori darajada changli IA, IB va IG ostmintaqalarga ajratilgan, IG
ostmintaqa sovuq qishi bilan ajralib turadi;
II mintaqa – tog‘oldi vohalar, tabiiy-iqlimiy va landshaft sharoitlari nisbatan
yaxshi bo‘lgan vodiylar va yassitog‘li tumanlar;
III mintaqa – tog‘li hududlar – noqulay qishki sharoitlari bilan ajralib turadi.
Mintaqalar va ostmintaqalar tabiiy-iqlimiy sharoitlari xususiyatlarini hisobga
olish bo‘yicha talab va tavsiyalar loyihalash me’yorlari matnida keltirilgan (ShNK
2.08.01.-05”Turar-joy binolari” 4- ilova).
I qurilish-iqlimiy mintaqada turar-joy binolarining arxitektura-tarxiy
yechimlari istiqomatgohni yozgi jazirama, shamol va changdan himoyalashni
ta’minlashi kerak.
Yashash xonalarini chang-to‘zon ta’siridan himoyalangan hovli bo‘shliqlariga
ochilishini ta’minlaydigan, maksimal keng korpusli turar-joy uylarning ixcham
qurshalgan(o‘ralgan) komopozitsion-tarxiy yechimlarini qo‘llash tavsiya qilinadi;
ko‘p qavatli uylarda uy strukturasi ichiga joylashgan oynavand peshayvonlar,
kamqavatli uylarda esa yopiq hovlilar qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
II
qurilish-iqlimiy
mintaqada
arxitektura-tarxiy
yechimlar
iqlimning
orombaxsh sharoitlaridan maksimal foydalanishga, shu bilan bir vaqtda
istiqomatgohni ortiqcha jaziramadan himoyalashga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Jaziramadan himoyalash soyabonlash, istiqomatgohni tashqi-ko‘kalamzor muhitga
ochish, orombaxsh salqin shamollar yo‘nalishini hisobga olgan holda shamollatish
hisobiga ta’minlanadi.
III qurilish-iqlimiy mintaqada arxitektura-tarxiy yechimni tanlashda yetakchi
omil, bu istiqomatgohni qish davrida o‘ta noqulay iqlim ta’siridan himoyalashdir.
17
Istiqomatgoh va peshayvonlar asosan janubiy (janubi-sharq, janubi-g‘arb) ufqqa
qaratilgan, ixcham kompozitsion-tarxiy yechimlar qo‘llash maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
Sog‘lom va estetik to‘laqonli turar-joy muhitini shakllantirishda tabiiy-iqlim
sharoitlari hisobga olinishi kerak, bu sharoitlar doimo binolar arxitekturasiga,
ularning fazoviy va funksional tashkiliy qismlariga, qurilish materiallari va
konstruksiyalar tanloviga va ko‘pgina boshqa narsalarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Birinchi navbatda, bunday sharoitlar qatoriga quyidagilar kiradi:
- ushbu hudud iqlimiga mos bo‘lgan temperatura, namlik va shamol rejimi;
- quyosh radiatsiyasi darajasi;
- ob-havodagi mavsumiy farqlar va h.k.
Shu sharoitlarning hammasi insonga va turar uyga birgalikda, lekin har bir aniq
holatda turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Agarda kichik fazo mikroiqlimi haqida gap ketsa,
farqlar nyuansli, agarda juda katta hududlar iqlimi (o‘lka, viloyat, zonalar)
taqqoslansa, farqlar kontrast bo‘lishi mumkin.
Issiq quruq iqlim sharoitlaridagi turar-joylari uchun keng korpus, tashqi devorlar
perimetrining minimalligi yaxshi samara beradi, bunda binolarning isib ketishiga
qarshilik yuqoriroqdir. Bu yerda, tashqi to‘siqlar uchun termik qarshilikning zaruriy
koeffitsiyentiga ega konstruksiyalar va materiallar tanlovi talab qilinadi. Tashqi
muhit va turar-uy xonalari orasidagi issiqlik almashinuvi deraza teshiklari orqali faol
o‘tishini unutmaslik kerak, shuning uchun deraza teshiklari maydonini
ko‘paytirmaslik tavsiya qilinadi. Yuqori sanitar-gigiyenik qulaylik yaratish uchun
xonalarni yaxshi shamollatishni yo’lga qo’yish katta ahamiyatga ega.
Agarda bino shamol yo‘nalishiga perpendikulyar joylashgan bo‘lsa, bu
samaraga ko‘proq erishiladi. Shamol esuvchi tomonda, ya’ni shamol kuchi yuqori
bosimli zona hosil qiluvchi tomonda teshiklar (deraza, tuynuk, ventilyatsiya
teshiklari) binoning qarama-qarshi tomonidagi tortuvchi teshiklardan kichikroq
o‘lchamda bo‘lishi isbotlangan. Xonadonlardagi havo almashinuvi intensivligiga
uyning joylashgan joyi va oriyentatsiyasi, tarz yuzalardagi teshiklarni taqsimlash va
ularning o‘lchamlari, ichki to‘siqlar holati ta’sir ko‘rsatadi.
18
Yoz paytlaridagi issiq havo va nisbatan yumshoq, qisqa davrli qish
xonadonlarni issiq havodan saqlashni taqozo etadi. Bu esa uylardagi xonalarni
quyoshga nisbatan to‘g‘ri oriyentatsiya qilish, yaxshi shamollatishni yo‘lga qo‘yish,
konstruksiyalar xususiyatlaridan to‘g‘ri foydalanish, quyoshga qarshi qurilmalarni
qo‘llash orqali erishiladi. Insolyatsiya uylardagi xonalarga quyosh nurini to‘g‘ridan-
to‘g‘ri tushishi bo‘lib, shuningdek, sanitar-gigiyenik holatni ushlab turadi.
Insolyatsiya faqat turar uy joylardagi asosiy xonalarga zarur, lekin u yordamchi
xonalar: oshxona, dahliz, hojatxonalarga kerak emas, aksincha ular bu xonalarda
noqulayliklar tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun insolyatsiyani davomiyligi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri uylardagi xonalarni oriyentatsiyasiga bog‘liq. Uylarni quyoshga
nisbatan maqbul darajada to‘g‘ri oriyentatsiya qilish shundaki, qish paytida
xonadonlarda quyosh nuridan ko‘proq foydalanish, yozda esa xonalarga kamroq
quyosh nuri tushishini ta’minlash zarur.
Ushbu sharoitda eng yaxshisi janubiy oriyentatsiya bo‘lib, yoz kunlari quyosh
tikkadan o‘tganligi sababli quyoshga qarshi kichik qurilma soyabon derazalarni issiq
quyosh nuridan saqlaydi. Qishda esa quyosh pastlab nur sochganligi sababli quyosh
nuri to‘g‘ridan-to‘g‘ri janubga qaratilgan derazaga tushadi va xonalarda yaxshi
insolyatsiya ta’minlanadi. Demak xonadonlarda ikkiyoqlama oriyentatsiya maqsadga
muvofiq: asosiy xonalar janub tomonga joylashtirilsa, yordamchi xonalar shimol
tomonga joylashtirilishi kerak.
Janubiy sharqiy taraf va shimoliy g‘arbiy tarafga qaratish, ya’ni xonalarni ikki
tarafga joylashtirish mumkin bo‘lganligi sababli qurilishda bunday taraflarga
qaratishga va loyihalashga ruxsat beriladi. Eng yomon oriyentatsiya, - bu g‘arb va
sharq taraflari bo‘lib, bunda uyning bir tomoni peshindan keyin qiziydi. Bunday
oriyentatsiyada uy joylarni qurishga ruxsat berilmaydi.
Turar-joy binolarini tarxiy yechimini joylanishi va ufqqa nisbatan o‘rni yashash
xonalarini 22 mart - 2 sentyabr davrida uzluksiz davom etadigan insolyatsiyasi 2,5
soatdan kam bo‘lmasligini ta’minlashi kerak; kun davomida insolyatsiyaning
umumiy vaqti 0,5 soatga oshganda yashash xonalarini insolyatsiyasi bir marta
uzilishiga yo‘l qo‘yiladi.
19
Bir, ikki va uch xonali xonadonlarda kamida bir xonada; to‘rt, besh, olti xonali
uylarda kamida ikki xonada insolyatsiyani normalangan davomiyliligi ta’minlanishi
kerak. Yotoqxonalarda qoida tarzida yashash xonalarining kamida 60%, internat-
uylar esa kamida 75% insolyatsiya qilinishi kerak.
Izoh: Turar-joy binolarini joylashishini, ufqqa nisbatan o‘rni, binolar oralig‘i
ShNK 2.07.01 talablariga muvofiq bo‘lishi kerak.
Turar-joy binolari ufqqa nisbatan noqulay joylashganda yashash xonalarini
ortiqcha quyosh radiatsiyasi va jaziramadan saqlash ko‘zda tutilishi kerak. I va II
mintaqalarda yashash xonalari derazalari ufqning g‘arbiy qismiga 200-290º oralig‘ida
qaratilmasligi kerak. Ufqning ko‘rsatilgan qismiga: ikki xonali xonadonda – bitta
xonani, uch xonalikda – ikkitagacha, yotoqxonalarda – soyabon qurilmasi bo‘lganda
yoki maxsus oynaklangan bo‘lsa, ko‘pi bilan 25% yashash xonalari qaratilishiga yo‘l
qo‘yiladi.
I va II mintaqalarda yashash xonalari ufqning 200-290º sektoriga qaratilganda
tashqi soyabon qurilmalari qo‘llanilishi kerak; turar-joy qulayligi “yaxshilangan” va
“yuqori” klassida soyabon qurilmasi: I mintaqada 70-290º oralig‘ida, II mintaqada
180-290º oralig‘ida qo‘llanilishi kerak. II mintaqada soyabon 1-4 qavatli binolarda
ko‘kalamzorlash vositasi bilan ta’minlanadi. I mintaqada ko‘kalamzorlash hisobiga
erishiladigan soyabon 2 qavatgacha bo‘lgan binolarda samaralidir.
Xonada salqin havo hosil qilish uchun uyni shamollatish, yelvizak katta
ahamiyatga ega. Yelvizak hosil qilish yo‘li bilan kunduzgi issiq havoni kechki
salqin havo bilan almashtirish mumkin. Bunga sabab O‘zbekistonning kecha-kunduz
davomida tez-tez o‘zgarib turuvchi iqlim sharoitidir. Buning uchun kunduz kuni
xonalardagi derazalarni yopiq holda va aksincha kechasi tashqaridagi havo
salqinlashganda derazalarni ochish yo‘li bilan xonaning havosi salqinlatib turiladi.
Ammo xonadagi issiq havoni tez salqinlatish uchun, yaxshi sanitar-gigiyenik
sharoitni yaratishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, burchakli va vertikal (aeratsion shaxtlar orqali)
shamollatishdan foydalaniladi (1.5-rasm). Bu esa turar-joy binolarida tarxiy yechimni
to‘g‘ri tashkil qilish, ya’ni uylardagi xonalarni ikki qarama-qarshi tarafga qaratish
hisobiga tashkil etiladi.
20
O‘zbekiston sharoitida uylarda xonalarni bir tomonga qaratish yelvizak usulini
hosil qilishga yordam berolmaydi va xonadonning isib ketishga sabab bo‘ladi.
Bunday tarxli turar uy-joylar O‘zbekiston iqlimi sharoitida qoniqarsiz deb
hisoblanadi.
| 