4. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
4.1.Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta`siri
Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta`siri elektr va magnit maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tananing ma`lum yuzasida to`planishi va inson organizmining shaxsiy xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta`sir ko`rsatishining asosiy sababi, inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta`sirida musbat va manfiy qutblarga bo`lina boshlaydi, qutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalayotgan yo`nalishga qarab harakatlana boshlaydi.
Qon, hujayra va hujayralar oralig`idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta`siridan ionlashgan toklar hosil qiladi. O`zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi hujayralarini o`zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek o`tkazuvchi toklar hosil bo`lishi hisobiga qizdiradi. Issiqlik effekti elektromagnit maydonlarining energiya yutishi hisobiga bo`ladi. energiya yutilishi va ionlashgan toklarning hosil bo`lishi biolo-gik hujayralarga maxsus ta`sir ko`rsatishi bilan kechadi, bu ta`sir inson ichki organlari va hujayralaridagi nozik elektr potentsiallari ishini buzishi va suyuqlik aylanish funksiyalarining o`zgarishi hisobiga bo`ladi.
O`zgaruvchi magnit maydoni atom va molekulalarning magnit moydonlari yo`nalishlarining o`zgarishiga olib keladi. Bu effekt inson organizmiga ta`sir ko`rsatishi jihatidan kuchsiz bo`lsa-da, lekin organizm uchun befarq deb bo`lmaydi. Maydonning kuchlanishi qancha ko`p bo`lsa va uning ta`sir davri davomli bo`lsa, organizmga ko`rsatuvchi ta`siri shuncha ko`p bo`ladi. Tebranish chastotasining ortishi tana o`tkazuvchanligini va energiya yutish nisbatini oshiradi, ammo kirib borish chuqurligini kamaytiradi. Uzunligi 10 sm dan qisqa bo`lgan to`lqinlarning asosiy qismi teri hujayralarida yutilishi tajriba asosida tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi nurlanishlar teri hujayralarida kam yutiladi (30-40%) va asosan ularning yutilishi insonning ichki organlariga to`g`ri keladi. Bunday nurlanishlar nihoyatda xavfli hisoblanadi. Organizmda hosil bo`lgan ortiqcha issiqlik ma`lum chegaragacha inson organizmining termoregulyatsiyasi xisobiga yo`qolishi mumkin. Issiqiik chegarasi deb ataluvchi ma`lum miqdordan boshlab inson organizmida hosil bo`layotgan issiqlikni chiqarib tashlash imkoniyatiga ega bo`lmay qoladi va tana harorati ko`tariladi, bu esa o`z navbatida organizmga katta zarar etkazadi. Issiqlik yutilishi inson organizmining suvga serob qismlarida yaxshi kechadi (qon, muskullar, o`pka, jigar va h.k.) Ammo, issiqlik ajralishi qon tomirlari sust rivojlangan va termoregulyatsiya ta`siri kam bo`lgan organlar uchun juda zararlidir. Bularga ko`z, bosh miya, buyrak, ovqat hazm qilish organlari, o`t va siydik xaltalari kiradi. Ko`zning nurlanishi ko`z qorachig`ining xiralashishiga (kataraktaga) olib keladi. Odatda ko`z qorachig`ining xiralashishi birdaniga rivojlanmasdan, nurlangandan keyin bir necha kun yoki bir necha haftadan keyin paydo bo`ladi. Elektromagnit maydoni inson organizmiga ma`lum o`tkazuvchanlikka ega bo`lgan dielektrik material sifatida xujayralarga issiqlik ta`sirini ko`rsatibgina qolmasdan, balki bu hujayralarga biologik obekt sifatida ham ta`sir ko`rsatadi. Ular to`g`ridan-to`g`ri markaziy asab sistemasiga ta`sir ko`rsatadi, xujayralarning yo`nalishini o`zgartiradi yoki molekula zanjirini elektr maydoni kuchlanish chiziqlari yo`nalishiga aylantiradi, qon tarkibi oqsil molekulalari biokimyo faoliyatiga ta`sir ko`rsatadi, qon tomir sistemasining funktsiyasi buziladi. Organizmdagi uglevod, oqsil va mineral moddalar almashinuvini o`zgartiradi. Ammo bu o`zgarishlar funktsional xarakterda bo`lib, nurlanish ta`siri to`xtatilishi bilan ularning zararli ta`siri va og`riq sezgilari yo`qoladi.
Respublikamizda yo`lga qo`yilgan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam birlikni tashkil qiladi. Shuning uchun organizm uzoq vaqt nurlanish ta`sirida bo`lgan taqdirda ham hech qanday o`zgarish bo`lmasligi mumkin.
"Yuqori, o`ta yuqori va haddan tashqari yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun sanitar me`yor va qoidalar" quyidagicha ruxsat etilgan me`yor va chegaralarni belgilaydi: ish joylarida elektromagnit maydoni radiochastota kuchlanishi elektr tarkibi bo`yicha 100 kGs - 30 MGs chastota diapazonida 20 VG`m. 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bo`yicha esa 100 kGs – 1,5 MGs chastota diapazonida 5 V/m bo`lishi kerak.
O`ta yuqori chastota, ya`ni 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk V/sm² ish kunining 2 soatidan ortiq bo`lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk V/sm², 15-20 minutdan oshmagan vaqtdagi nurlanish esa 1000 mk V/sm² dan oshmasligi kerak. Bunda albatta muhofaza ko`zoynagi taqilishi kerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk V/sm² dan oshmasligi kerak. O`ta yuqori chastota diapazonida kasbi nurlanish bilan bog`lanmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk V/sm² dan oshmasligi kerak.
Yuqorida keltirib o`tilgan formulalarni tahlil qilish, elektromagnit maydonidan ish joylarini uzoqroq joylashtirish va elektromagnit maydonlari oqimlarini yo`naltiruvchi antennalar bilan ish joylari orasidagi masofani uzaytirish, generatorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari bilan nurlanish oqimlari uzatilayotgan antennalar orasiga yutuvchi va qaytaruvchi ekranlar o`rnatish, shuningdek shaxsiy muhofaza aslahalaridan foydalanish ish joylaridagi elektromagnit maydonlaridan muhofazalanishning asosiy vositalari hisoblanadi.
|
