Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti f. T. Hakimova, N. X. Xoliyeva fuqaro muhofazasi

132 
foydalanishga asoslangan. Shunday moddalar sifatida quyidagilardan foydalaniladi: 
juda maydalangan oq yoki to‗q sariq rangdagi (sulfanal tipidagi) SF-2 yoki ChF-2U 
poroshogi, u suvda yaxshi eriydi. 0,15 va 0,3 li eritmasi ishlatiladi. Quyuq yopishqoq 
suyuqlik yoki och jigar rang pasta xolidagi OP-7 yoki OP-10 yuvuvchi moddalar. 
Ular suvda yaxshi eriydi, 0,3% li eritmasi ishlatiladi. Har xil yuvuvchi vositalar va 
boshqa sovun-soda eritmalaridan foydalanish mumkin.
Zararlangan predmetlar uchiga cho‗tka o‗rnatilgan bradsbot purkagichlar 
yordamida, gidropult, avtomaks, qo‗l purkagichi, maxsus mashinalar, cho‗tka bilan 
yuviladi yoki shu eritmalar shimdirilgan latta bilan artib tozalanadi. Kiyim va boshqa 
yengil narsalar qoqib, cho‗tka yoki chang surgich bilan tozalab, dezaktivatsiya 
qilinadi.
Metall, yog‗och, shisha, rezina predmetlar suv bilan yoki Dezaktivatsiya 
qiluvchi eritmalar yordamida yuvish yo‗li bilan Dezaktivatsiya qilinadi. Asfaltlangan 
ko‗chalar, hovlilar mashinada va qo‗lda supurish so‗ngra suv sepuvchi mashinada va 
shlang bilan yuvib dezaktivatsiyalanadi. Tuproqli yerlarni dezaktivatsiya qilish 
yerning ustki qatlamini 5 -7 sm chuqurlikda buldozer, greydyer yoki belkurak bilan 
yurish, chopiq qilish yo‗li bilan amalga oshiriladi.
Qishda qor (6-10 sm) qo‗lda yoki qor tozalovchi mashinada olib tashlanadi. 
Binoning tashqi qismi shlangda suv bilan yuviladi yoki supuriladi, avtomobillar suv 
bilang dezaktivatsiyalovchi eritma bilan yuviladi, yog‗li joylar benzin bilan artiladi. 
RM bilan zararlangan oziq-ovqat va suv, agar ulardan foydalanish ko‗zda tutilsa, juda 
yaxshilab dezaktivatsiya qilinadi. Agar oziq-ovqat germetik idishda saqlangan bo‗lsa, 
idish suv bilan yoki dezaktivatsiyalovchi eritma bilan dezaktivatsiya qilinadi. Ustki 
qismini (zararlangan qismini) olib tashlash yoki suv bilan yuvib tashlash orqali 
dezaktivatsiya qilinadi. Suvni dezaktivatsiya qilish, tindirish yoki maxsus filtrlovchi 
yordamida filtrlash orqali amalga oshiriladi. Dezaktivatsiya qilingandan so‗ng 
radiaktiv moddalar yo‗l qo‗yish mumkin bo‗lgan darajagacha yo‗qotilganiga ishonch 
hosil qilish uchun, albatta dozimetrik nazorat o‗tkaziladi. 
Degazatsiya. Turg‗un ZM (V-gazlar, zamon-zarin, iprit va boshqalar) bilan 
zararlangan har xil obyektlar kimyoviy, fizik-kimyoviy va mexanik usullarda 
degazatsiya qilinadi. Kimyoviy usulda degazatsiya qilinganda zararlangan obyekt 
degazatsiyalovchi modalar eritmasi bilan tozalanadi, bunda u zaharlovchi modda 
bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, ZM ximiyaviy neytrallanadi. Degazatsiyaning 
fizik-kimyoviy usuli erituvchilar (benzin, kerosin va boshqalar) bilan yuvish, 
bug‗lantirish, faollashtirish ko‗mir bilan adsorbtsiya qilish (masalan, suvni filtrlash), 
zararlangan yumshoq narsalarni 2 %  li kir soda eritmasida qaynatishdan iborat.
Yozgi issiq kunlarda degazatsiya qilinishi kerak bo‗lgan har xil predmetlardagi 
ZM shamolda ko‗tarilib ketishi va bug‗lanishi uchun ularni arqonlarga osish kerak. 
Degazatsiyaning mexanik usuli tuproq, oziq-ovqat va yem-xashakning zararlangan 
qismini olib tashlashdan iborat bo‗ladi.
Degazatsiyalovchi moddalar va eritmalar. 1-raqamli degazatsiyalovchi eritma 
u geksaxlormelamning 5 %li eritmasi yoki dixloraminning dixloretandagi 10 %li 
eritmasi. Iprit va V-gazlar bilan zararlangan predmetlarni degazatsiya qilish uchun 
ishlatiladi: Bu eritma odam uchun zaharli; odamning ichiga tushganida o‗lim bilan 
tugaydigan zaharlanishiga olib keladi, teriga tushganida va uzoq muddat nafas 

133 
olinganida odamni zararlantiradi. Shuningdek, u metallarni zanglatadi. 
2-raqamli degazatsiyalovchi eritma natriy ishqori (2%), monoetanolamin (5%) 
va suvdagi ammiak (20 %) eritmalarining aralashmasi. Zamon-zarinni degazatsiya 
qilish maqsadida va metall asboblar zanglashining oldini olish maqsadida №1 
eritmadan keyin ishlatiladi. Shuningdek, 2-raqamli (ammiak-ishkorsiz) eritma ham 
ishlatiladi. 
DTS- GK (kalstiy gipoxlorit tuzi) xlor xidiga ega bo‗lgan oq kukun. V-gazlar 
va iprit bilan zararlangan joylarni, predmetlarni degazatsiya qilish uchun suvdagi 1 -
1,5% li eritmasi yoki suspenziyasi ishlatiladi. 
Xlorli oxak - yirik yog‗och va metall predmetlarni degazatsiya qilish uchun 
suspenziya shaklida 1:10 (bir qism xlorli oxakka 10 kism suv) nisbatidagi eritma 
holida ishlatiladi. 
Xloramin-iprit va V-gazlar bilan zararlangan har xil obyektlarni degazatsiya 
qilish uchun 1 %li suv-spirt eritmasi shaklida ishlatiladi. 
Zararlangan obyektlarni degazatsiya qilish uchun gidropult, avtomakslar, 
cho‗tka, latta va suv sepib yuvuvchi mashinalardan foydalaniladi. 
Suvni dezaktivatsiya va degazatsiya qilish kamdan-kam qo‗llanadi, chunki 
yangi suv manbai (quduq, skvajina va boshqalar) qurish yengilroqdir. Quyida suvni 
dezaktivatsiya qilish usullarining ba‘zilari bilan tanishamiz. 
Ionlanish smolalari (kationit va anionit) orqali suvni filtrlash. Bular suvni hatto 
erigan holatdagi moddalardan ham tozalaydi. Qatlami qalin va har qaysi ionit 
qatlamining qalinligi 40-50 sm dan kam bo‗lmasligi kerak. Filtrlash qo‗l nasoslari 
yordamida yoki mexanizatsiyalashtirish avto iltratsion stansiyalarda amalga 
oshiriladi. 
Suvdagi sho‗rni maxsus tozalaydigan apparatlardan (avtomashinalarda 
joylashgan ko‗chma yoki statsionar) foydalanib suvni haydash. Suvni tindirish va 
keyin tuzima ko‗mir filtrlar, bir qatlam qum va boshqa materiallar orqali filtrlash bu 
usul unchalik foydali emas. 
Suvni dezaktivatsiya va degazatsiya qilgandan keyin albatta undan namuna 
olib, sanepidstansiya laboratoriyalariga ekspertiza uchun jo‗natiladi. Quduqlarni RM 
va 3 m dan zararsizlantirish uchun avvalo uning atrofidagi hudud tozalanadi. Keyin 
undan 5-10 m uzoqlikda suv yig‗adigan chuqurga quduq suvi oqiziladi va quduq 
tagida zaharlangan tuproq olib tashlanadi. Quduqda yangidan yig‗ilgan suv va 
dezaktivatsiya yoki degazatsiyalovchi eritmalar bilan quduq devorlari yaxshilab 
yuviladi, suv yangidan oqiziladi, shundan keyin quduq suvini tekshirib ko‗rib, 
iste‘mol qilishga ruxsat berish mumkin. 
Oziq-ovqatni dezaktivatsiya va degazatsiya qilish, ular saqlanadigan 
idishlarning turiga bog‗liq. Agar oziq-ovqatning ozgina miqdori RM va ZM bilan 
zaharlangan bo‗lsa, ularni chuqurga ko‗mib, ustidan xlorli ohak sepiladi. Ko‗p 
miqdordagi oziq-ovqat mahsulotlari zaharlangan bo‗lsa, dezaktivatsiya qilingan 
maxsus maydoncha tashkil etiladi, eng oldin u zararsizlantiriladi, keyin toza va iflos 
qismlarga bo‗linadi. Shundan keyin oziq-ovqat uchga bo‗linadi: sinchiklab tozalash 
yoki yo‗qotish kerak bo‗lgan yoki RMning o‗z-o‗zidan tarqalishi yoki ZMning 
aynishi va bug‗lanishigacha konservatsiya qilish kerak bo‗lgan aniq va kuchli 
zaharlangan oziq-ovqat mahsulotlari, qoplarning tashqi qatlami, yashiklar, 

134 
sabzavotlar. 
Agar oziq-ovqat mahsulotlari germetik idishlarda (konserva bankalari, 
refrijitorlarda) saqlangan bo‗lsa, idishlarni o‗ziga xos eritma bilan dezaktivatsiya va 
degazatsiya qilish kifoya. 
Oziq-ovqat mahsulotlari dezaktivatsiya qilingandan keyin ham sanepidstansiya 
laboratoriyalarida ekspertizadan o‗tkaziladi. Zaharlangan oziq-ovqat mahsulotlarini 
dezaktivatsiya va degazatsiya qilishning ba‘zi bir usullari quyidagi jadvalda 
ko‗rsatilgan. 
Qattiq yog‗lar va saryog‗ 
Zaharlangan qatlamni 
1-2 sm chuqurlikda kesib 
tashlash 
Zaharlangan qatlamini 10-15 sm 
chuqurlikda kesib tashlash va termik 
ishlov berish 
Suyuq o‗simlik yog‗lari 
Butunlay yo‗qotish yoki 
observatsiyalash 
Termik ishlov berish, kuchli 
zaharlanganda texnikada ishlatish 
Non 
Zaharlangan qatlamini kesib 
tashlash 
Zaharlangan qatlamini kesib tashlash, 
quritish 
Tirik mollar 
Mollarni suv yoki SF 2 
eritmasi bilan dezaktiva 
qilish. Ichki organlarini 
yo‗qotib, go‗shti 
zaharlanmaganligini 
tekshirish 
Teri degazatsiyalov chi eritmalar bilan 
ishlov berish. Mol so‗yilgandan keyin 
ichki organlarini yo‗qotib tashlash 
Dizenfeksiya mikroblarni zararsizlantirish, epidemik jarayonlarning ikkinchi 
zvenosiga ta‘sir etishga qaratilagi. Bu tadbir tufayli mikrobning tashqi muhitda 
tashqari yo‗llariga chek qo‗yiladi. Yuqumli kasalliklar tarqalishida rol o‗ynaydigan 
bo‗g‗imoyoqlilar - pashsha, chivin, burga, kana va boshqalarni kirish tadbirlari 
dizenfeksiya deyiladi. Ayrim yuqumli kasalliklarda kemiruvchilar sichqon, kalamush, 
yumronqoziq va boshqalar infeksiya manbai hisoblanadi. Ularni qirish deratizatsiya 
deyiladi. 
Dizenfeksiyaning fizik va kimyoviy usullari bor: fizik usullar dizenfeksiyaning 
oddiy va keng qo‗llaniladigan usullaridan hisoblanadi. Tabiiy sharoitda quyosh nuri, 
ayniqsa, uning ultrabinafsha nurlari bilan dizenfeksiyalanadi. Axlat, chiqindi va 
boshqalarni yoqib yuborish ham dizenfeksiyaning fizik usullaridan hisoblanadi. 
Shuningdek, ichki kiyim-kechak, ko‗rpa-to‗shagi va laboratoriya asboblarini 
dizenfeksiyalashda issiq havo kameralaridan ham foydalaniladi. 
Qaynatish ham dizenfeksiyaning ishonchli va oddiy usullaridan biri 
hisoblanadi. Ko‗pgina mikroblar 100°C da nobud bo‗ladi. Spora hosil qiladigan 
mikroblar ana shu haroratda 10-15 daqiqada nobud bo‗ladi. Qaynagan suvga ishqoriy 
tuzlar va sovun qo‗shilsa, uning dizenfeksiyalovchi ta‘siri kuchayadi. 

Download 6,38 Mb.