Ommaviy (davlat) mulkining manbalari

181 
ommaviy mulki obyektlarining doirasini cheklanmaganligini unutmaslik 
kerak. Uning tarkibida har qanday mol-mulk mavjud bo‟lishi mumkin. 
Munitsipal mulk obyektlarining doirasi birmuncha torroq. Uning tarkibiga, 
xususan, respublika mutloq mulki obyektlari kirishi mumkin emas.
Huquqni belgilash yo‟sinida respublika va munitsipal ommaviy 
mulkini chegaralash masalasi hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bugungi 
kunda O‟zbekiston Respublikasining qonunchiligida respublika va 
munitsipal ommaviy mulki obyektlarini chegaralashning har tomonlama 
tartibini belgilaydigan maxsus hujjat mavjud emas.
Mazkur me‟yoriy-huquqiy hujjatning mavjud bo‟lmaganligi sababli 
umumiy va turdosh masalalarni tartibga soluvchi hujjatlardan foydalanish 
lozim.
 
Ommaviy mulk turlari 
O‟zbekiston Respublikasi FKning 214-moddasi birinchi qismida 
respublika mulki obyekti sifatida tasarruf etiladigan mulk obyektlarining 
ro‟yxati keltirilgan.
Bunda, yerning va tabiat zahiralarining maxsus rejimi o‟rnatilgan. 
Mazkur rejimning ayni holatdagi mohiyat mazmuni barcha yerlar hamda 
fuqarolarning va yuridik shaxslarning yoki munitsipal mulkning tarkibiga 
topshirilmagan barcha tabiiy zahiralar respublika mulki deb e‟lon 
qilinganligida namoyon bo‟ladi.
Boshqacha qilib aytganda, yerga va boshqa tabiiy zahiralarga 
respublika mulki prezumpsiyasi o‟rnatilgan. Mazkur qoida tomonidan 
yerga va boshqa tabiiy zahiralarga, ularning faqat davlat tomonidan 
to‟g‟ridan to‟g‟ri-yo‟l qo‟yilgan darajada xususiy va munitsipal mulk 
obyekti bo‟lishlari mumkinligi mazmunida, xususiy mulk sifatida ma‟lum 
cheklanishlar o‟rnatilgan.
Yerdan tadbirkorlik faoliyatidagi ko‟chmas mulk obyekti sifatida 
foydalanish, uning maqsadli vazifasi inobatgan olingan holda amalga 
oshirilishi 
lozim. 
O‟zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining
55-moddasiga muvofiq, yer va boshqa tabiiy zahiralardan oqilona 
foydalanish lozim va ular davlat tomonidan muhofaza qilinadi.
Yer uchastkasi tushunchasi Yer kodeksida va 1998-yil 28-avgustdagi 
O‟zbekiston Respublikasining “Davlat yer kadastri to‟g‟risida” gi 
Qonunida mujassamlangan. YKning 10-moddasiga muvofiq, yer 
uchastkasi yer munosabatlarining obyekti sifatida – belgilangan 
chegaralarga, maydonga, joylanish hududiga, huquqiy rejimiga va davlat 
yer kadastrida aks ettiriladigan boshqa tavsif belgilariga ega bo‟lgan yerlar 

182 
fondining bir qismini tashkil etadi. 
O‟zbekiston Respublikasining 1994-yil 23-sentyabrdagi “Yer osti 
boyliklari to‟g‟risida”gi Qonuniga muvofiq, yer zamini - bu tuproq 
qatlamidan pastroqda joylashgan yer po‟stlog‟ining bir qismi, uning 
mavjud bo‟lmaganligi holida esa yer yuzasining yoki geologik o‟rganish 
va o‟zlashtirish imkoniyati chegarasida bo‟lgan suv obyektlari tubining 
pastrog‟ida joylashgan yer po‟stlog‟ining qismidir. Yer zamini 
uchastkalari sotib olinish, sotish, xadya qilish, meros, omonat, garov 
obyektlari bo‟lishi yoki boshqa ko‟rinishda tortib olinishi mumkin emas.
O‟zbekiston Respublikasi “Yer osti boyliklari to‟g‟risida»gi 
Qonunining 
31-bandiga 
muvofiq, 
yer 
mulkdorlari 
va 
yerdan 
foydalanuvchilar o‟zlariga berilgan yer uchastkalari hududi chegaralarida 
litsenziya olinmagan tarzda, qonunchilikda belgilangan shartlar asosida 
foydali qazilmalarning davlat balansi tomonidan zahiralari roy‟xatga 
olinmagan, umumiy tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish va 
o‟zlarining xo‟jalik va maishiy ehtiyojlari uchun portlash ishlarini 
qo‟llamay yer ostki inshootlarni qurilishini amalga oshirish huquqiga 
egadirlar.
Boshqa xil foydali qazilmalardan foydalanishga nisbatan, qat‟iy 
litsenliyalash tartibi joriy qilingan. Xususan, O‟zbekiston Respublikasining 
2001 yil 7 dekabrdagi №312-II sonli “Mahsulotning taqsimotiga oid 
bitimlar to‟g‟risida” gi Qonuniga muvofiq, “chet ellik sarmoyadorga, 
to‟lov asosida va ma‟lum muddatga shartnomada ko‟rsatilgan yer 
uchastkasida foydali qazilmalaning konlari qidiruvi, tekshirilishi va qazib 
olinishiga va mazkur ishlarini olib borish uchun alohida huquq berilishi 
mumkin, sarmoyador esa, o‟z navbatida ko‟rsatilgan ishlarni o‟z hisobidan 
va o‟zining tavakkal qilishi asosida amalga oshirish majburiyatini o‟z 
zimmasiga oladi”.
Respublika mulki tarkibida ma‟lum shartlarda o‟zga shaxslarning 
mulkiga o‟tishi mumkin bo‟lgan mulk ham mavjud. Mazkur toifaga, 
masalan, respublika budjeti mablag‟larini, oltin zahirani, valyuta 
jamg‟armasini va boshqa davlat jamg‟armalarini va shuningdek 
korxonalarni hamda davlatning budjet yoki boshqa mablag‟lari hisobiga 
yaratilgan yoxud sotib olingan intellektual faoliyat natijalari bilan teng 
ravishda boshqa har xil mulk majmualarini kiritish lozim.
Respublika mulki huquqi vujudga kelishi asoslari orasida, o‟ziga xos 
manba‟larni, ya‟ni soliqlar ko‟rinishidagi yoki boshqa har xil majburiy 
to‟lov tushumlarining manba‟larini (masalan, davlat budjetdan tashqari 

183 
jamg‟armalariga qilinadigan ajratmalarni) ko‟rsatish darkor.
Davlat budjeti, shuningdek, mol-mulkning musodara qilinishi, ya‟ni 
huquqbuzarlik uchun jazo chorasi sifatida mol-mulkning majburiy 
to‟lovsiz davlat mulki tarkibiga olib qo‟yilishi hamda rekvizitsiya (ya‟ni 
favqulodda vaziyatlarda mulkdordan rekvizitsiyalangan (olib qo‟yilgan) 
mol-mulkning qiymatining qoplanishi bilan, davlat va ijtimoiy manfaatlar 
uchun mulkdor mulkini majburan olib qo‟yish) vositalari hisobidan ham 
to‟ldirilishi mumkin.
Shunday tarzda, mulk respublika mulki tarkibiga nafaqat umumiy 
(umumfuqarolik) usullari orqali, balki xususiy mulkchilik munosabatlari 
uchun hos bo‟lmagan maxsus usullarda, ya‟ni soliqlar, tushumlar va boj 
to‟lovlari va rekvizitsiya, musodara hamda natsionalizatsiya yordamida 
ham mol-mulk tushishi mumkin.
Ommaviy mulkni vujudga kelishining asosi sifatida turarjoylarni 
egasiz deb tan olinishi xizmat qilishi mumkin. Xususan, 2006-yil
21-yanvardagi 8-son bilan tasdiqlangan O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining “Egasiz turarjoylarini aniqlash, ro‟yxatga olish va davlat 
mulkiga aylatirish tartibi to‟g‟risida”gi Nizomi egasiz uy-joylarni davlat 
mulkiga aylantirish tartibini nazarda tutadi.
Ommaviy huquqiy tuzilmalar mulk huquqining bekor qilinishi uchun 
maxsus asos ham, ya‟ni xususiy mulk huquqi paydo bo‟lishining alohida, 
mustaqil asosi bo‟lgan xususiylashtirish mavjuddir.
FK 214-moddasining beshinchi qismida respublika mulki tarkibidan 
chiqarish asosi ya‟ni qonun tomonidan belgilangan tartibda ommaviy mulk 
toifasidan xususiy mulkka o‟tish imkoniyatiga ishora qilinadi. Mazkur 
holatlarning eng ko‟p tarqalgan ko‟rinishlaridan biri xususiylashtirishdir. 
Bunda, muomaladan chiqarilgan, davlatning alohida mol-mulkidan 
tashqari, maxsus qonun tomonidan belgilangan xususiylashtirish obyektiga 
har qanday ko‟chmas mulk kiritilishi mumkin. Ko‟char mol-mulkning 
ommaviy huquqiy tuzilmalardan xususiy shaxslarga o‟tishi, qoida 
bo‟yicha, mulkning tasarruf etish bo‟yicha an‟anaviy fuqarolik - huquqiy 
bitimlar tartibida, eng avvalo fuqarolik qonunchiligi qoidalariga muvofiq 
tuziladigan va rasmiylashtiriladigan oldi-sotdi shartnomalari asosida 
amalga oshiriladi. Bu o‟rinda ommaviy huquqiy tuzilmalarga qarashli 
aksiyadorlik jamiyatlarning aksiyalari bundan mustasno bo‟ladi va ular 
fuqarolarning hamda yuridik shaxslarning mulkiga nafaqat fuqarolik 
qonunchiligida nazarda tutilgan umumiy tartibda, balki xususiylashtirish 
to‟g‟risidagi qonunchilik tomonidan belgilangan maxsus tartibda ham 

184 
olinishlari mumkin.
Ommaviy mulk toifasidan xususiy mulk tarkibiga korxonalar 
(mulkiy majmualar), turarjoy binolari, xonadonlar, yer uchastkalari kabi 
obyektlarning o‟tishi maxsus qonunlar tomonidan nazarda tutilgan. 
Mazkur qonunlar, shuningdek, mulk huquqining rasmiylashtirilishi bilan 
birga, shunday o‟tishning shartlari va tartibini ham belgilaydi. Shu 
sababdan, O‟zbekiston Respublikasi FKning mulk huquqining qo‟lga 
kiritilishi va bekor qilinishi to‟g‟risidagi umumiy qoidalari faqat 
xususiylashtirish to‟g‟risidagi qonunchilikda maxsus ko‟rsatmalar mavjud 
bo‟lmaganligi shartidagina mazkur munosabatlarga taalluqli bo‟ladi. 
Aslida bu, maxsus qonun umumiy qonundan ustuvorligi to‟g‟risidagi 
umumiy qoidaga muvofiq, xususiylashtirish munosabatlari Kodeks 
qoidalarining ta‟siri doirasidan qisman chiqarilganligini bildiradi.
FK 215-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq, mahalliy davlat 
hokimiyati organlari yoki ular tomonidan vakolatlangan organlar 
munitsipal mulk huquqining subyektlari deb e‟lon qilingan.
Munitsipal mulk huquqining subyektlari, odatda, murakkab tizimli 
tuzilmalar bo‟lib, o‟zining ma‟muriy-boshqaruv, ijtimoiy-madaniy, tezkor-
xo‟jalik kabi organlarining keng tarmog‟i orqali faoliyat yuritadilar, ammo 
faqat ular bilan cheklanib qolmaydilar.
Bunda, munitsipal mulkning huquqiy rejimini vujudga kelishi mol-
mulkni davlatdan ma‟muriy-hududiy tuzilmalarga berishning qonun 
tomonidan tartibga solingan jarayoni doirasida sodir bo‟ladi.
Bu holda O‟zbekiston Respublikasi 1993-yil 2-sentyabrdagi 
“Mahaliy davlat hokimiyati to‟g‟risida” gi Qonunning 8-moddasi ikkinchi 
qismining normalariga tayanish lozim, unda quyidagicha ko‟rsatilgan: 
“Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining mol-mulki, budjet 
mablag‟lari, budjetdan tashqari fondlarning va aniq maqsadga qaratilgan 
fondlarning mablag‟lari viloyat, tuman, shahar mulkidir. Viloyat, tuman, 
shahar ahamiyatiga ega bo‟lgan muhandislik infrastrukturasi obyektlari va 
boshqa obyektlar, korxonalar va birlashmalar, xalq ta‟limi, sog‟liqni 
saqlash, ijtimoiy ta‟minot, fan va madaniyat muassasalari, viloyat, tuman, 
shahar mablag‟i hisobidan tashkil etilgan yoki sotib olingan, shuningdek, 
ulushbay asoslarda tashkil etilgan yoki sotib olingan yoxud xalq 
deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashiga boshqa manbalardan bepul 
berilgan qimmatli qog‟ozlar va moliya aktivlari viloyat, tuman, shahar 
mulki bo‟lishi mumkin”.
Obyektlar respublika mulkidan keyinchalik munitsipal mulk qilib 
berilganda, shuningdek, mol-mulk mulkdorining barcha huquqlari va 

185 
uning erkin xohish bildirishiga rioya qilingan holda o‟tkazishning tegishli 
huquqiy tartibiga rioya qilish zarur. Respublika mulkini munitsipal mulk 
tasarrufiga o‟tkazishning oldi-sotdi va boshqa shakllari ham mavjud deb 
hisoblash mumkin. Ammo bu masalalar beistisno xususiy mulk 
bitimlarining fuqarolik - huquqiy konstruksiyalari doirasida hal 
qilinmasligini hisobga olish muhimdir. Ommaviy manfaatlarni hisobga 
olgan holda bunda mazkur ommaviy mulk obyektlarining maxsus huquqiy 
rejimi qo‟llanishi lozim.
Shu sababdan mazkur munosabatlar maxsus huquqiy tartibot obyekti 
sifatida yuzaga chiqishi mumkin. Jumladan, O‟zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 9-avgustdagi 287-sonli “Toshkent 
shahar hokimligining munitsipal mulk obyektlarini sotish to‟g‟risida” gi 
Qarorida Toshkent shahar hokimligiga tegishli mol-mulkni sotish tartibini 
nazarda tutadi.
Umuman olganda, munitsipal mulk huquqining obyekti bo‟lgan mol-
mulk, respublika mulkini tashkil etuvchi mol-mulk qaysi guruhlarga 
bo‟linsa, xuddi shunday bo‟linadi: 
– xo‟jalik yuritish va operativ boshqarish huquqida munitsipal 
korxona va muassasalarga biriktirilgan mol-mulk; 
– munitsipal korxona va muassasalarga biriktirilmagan, munitsipal 
budjetni, munitsipal uy-joy fondini tashkil etuvchi mol-mulk va b.
Birinchi guruhdagi mol-mulk asosan ijtimoiy (ta‟lim, tibbiyot, 
madaniyat) va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega. Ikkinchi guruhga 
kiradigan mol-mulk esa aholining tegishli ma‟muriy-hududiy birlik 
hududida yashashi bilan bog‟liq ehtiyojlarini qondirishi, shuningdek, 
mahalliy o‟z-o‟zini boshqaruv organlarining faoliyatini moliyaviy va 
moddiy jihatdan ta‟minlashi lozim.
Munitsipal mulk sirasiga kiradigan mol-mulk o‟zining tur, miqdor va 
narx holati bo‟yicha, tabiiyki, respublika mulk huquqining obyekti bo‟lgan 
mol-mulkka mos kelmaydi. Ko‟rsatilgan parametrlar bo‟yicha u ancha 
cheklangan va o‟ziga xosdir, chunki mahalliy ahamiyatga ega davlat 
vazifalarini hal etishga mo‟ljallangan.

Download 2,02 Mb.