Toshkent davlat yuridik universiteti fuqarolik huquqi darslik I qism

191 
Ulushlar tengligining prezumptsiyasi tom ma‟noda umumiy ulushli 
mulkka nisbatan mustahkamlangan bo‟lsa ham, u umumiy birgalikdagi 
mulkka nisbatan ham, qachonkim u ajratilgan yoki taqsimlangan holatda 
barchaning yoxud faqat ajralayotgan sherik mulkdorning ulushini aniqlash 
zarurati vujudga kelganda amal qilaveradi. Bu xulosa Oila kodeksining er-
xotinning umumiy birgalikdagi mulkiga doir, shuningdek, dehqon xo‟jaligi 
a‟zolarining umumiy birgalikdagi mulkiga doir normalarida o‟z tasdig‟ini 
topadi.
Kelishuv bilan ulushni aniqlash tartibi belgilab qo‟yilishi mumkin. 
Bu holda u barcha ishtirokchilar uchun majburiy bo‟lib qoladi va ular 
ulush miqdorini kelishuvda ko‟rsatilganidan boshqacha tarzda hisob-kitob 
qilishga haqli emaslar.
Basharti ulush miqdorining umumiy mulk obyektiga qo‟shilgan 
hissaga bog‟liqlik sharti to‟g‟ridan-to‟g‟ri qayd etilmagan bo‟lsa, ammo 
taraflarning munosabatlari shunday shartni faraz qilsa, u holda ulush 
miqdori kiritilgan hissani e‟tiborga olib tegishli kelishuvga erishish yo‟li 
bilan, erishilmagan taqdirda esa sud tomonidan belgilanadi.
Bundan tashqari, ulushlar tengligi prezumpsiyasidan chekingan holda 
umumiy ulushli mulk ishtirokchilarining kelishuviga muvofiq ularning 
ulushlari har bir shaxsning umumiy mol-mulkni vujudga keltirish va 
orttirishga qo‟shgan hissasiga muvofiq aniqlanishi belgilab qo‟yilishi 
mumkin. Ushbu hissa nafaqat umumiy mulkni tashkil etish paytida, balki 
uning mavjudligi va faoliyatining keyingi bosqichlarida ham unga 
kiritilgan moddiy, mehnat va o‟zga qo‟yilmalarni hisobga olib aniqlanishi 
mumkin. Bunday vaziyat, taraflar o‟z hissalarini birlashtirib, umumiy 
xo‟jalik maqsadiga yetish uchun birgalikda harakat qilishni boshlaydigan 
oddiy shirkat shartnomasini tuzishda yuzaga keladi. Birgalikdagi faoliyat 
mobaynida har bir ishtirokchining umumiy mulkka qo‟shgan hissasi 
sezilarli darajada o‟zgarishi mumkin.
Ulushlarning miqdorini aniqlash to‟g‟risidagi umumiy qoidalarni 
rivojlantirgan holda O‟zbekiston Respublikasi FK 217-moddasining 
uchinchi qismi bunda umumiy mulkka ajralmas yoki ajraladigan 
yaxshilashlar kiritilganini hisobga olishni taklif etadi.
Yaxshilash deganda qonun chiqaruvchi mol-mulkning qiymatini 
oshirgan yoki uning iste‟mol xususiyatlarini qulaylashtirgan oqilona va 
o‟rinli o‟zgartirishlarni tushunadi.
Ajratib olinadigan deb ashyodan unga sezilarli ziyon yetkazmasdan 
ayirib olish mumkin bo‟lgan yaxshilashlar tan olinadi. Basharti bunday 
ajratib olish zararni yetkazsa uning boshlang‟ich holatiga nisbatan 

192 
ashyoning 
yomonlashuvi 
muqarrar 
bo‟lsa, 
yaxshilashlar 
ajratib 
olinmaydigan deb hisoblanadi.
Agar ulushli mulk ishtirokchisi belgilab qo‟yilgan tartibga amal 
qilgan holda umumiy mol-mulkni o‟z hisobidan ajratib olish mumkin 
bo‟lmaydigan tarzda yaxshilagan bo‟lsa, u mol-mulk qiymatining ortishiga 
mutanosib ravishda o‟z ulushining tegishli darajada ko‟paytirilishini talab 
qilishga haqli bo‟ladi. Bundan xulosa shuki, belgilab qo‟yilgan tartibga 
amal qilinmagan bo‟lsa (masalan, mol-mulkka yaxshilash kiritish uchun 
barcha sherik mulkdorlarning roziligi olinmagan bo‟lsa), sherik mulkdor 
o‟z ulushi miqdorini ko‟paytirilishiga haqli bo‟lmaydi. Yaxshilashlar 
ajratib olinadigan bo‟lsa, sherik mulkdor yaxshilash kiritish uchun 
umumiy mulkning boshqa ishtirokchilarini roziligini so‟rashi shart emas, 
chunki yaxshilashlar umumiy mulkka ziyon yetkazmasdan ajratib olinishi 
mumkin bo‟ladi. Ajratib olinadigan yaxshilashlarning taqdiri barcha sherik 
mulkdorlarning roziligi bo‟yicha aniqlanadi. Ular yaxshilashni kiritgan 
shaxsga umumiy mulkdagi ulushlarni o‟zgartirmagan holda tegishli 
kompensatsiya to‟lash; yaxshilashni kiritgan sherik mulkdorning ulushini 
ko‟paytirish va h.k. to‟g‟risida kelishib olishlari mumkin. Bunday kelishuv 
bo‟lmasa ajratib olinadigan yaxshilashlar ularni kiritgan shaxsning 
mulkiga o‟tadi.
Ulushli mulkdagi mol-mulk uning barcha ishtirokchilarining 
kelishuvi bilan tasarruf etiladi. Amaldagi FK ulushli mulkchilikdagi mol-
mulk hamda ushbu mol-mulkka nisbatan mulk huquqi ulushini tasarruf 
etishning turli tartibi belgilangan. Jumladan, birinchi holatda umumiy 
mulkni barcha ishtirokchilarining roziligi talab qilinsa, ikkinchi holda esa 
ulushli mulk mulk ishtirokchisi ulushini o‟z ixtiyoriga ko‟ra tasarruf qilishi 
mumkin. Mol-mulkni tasarruf qilish deb unga nisbatan har qanday 
bitimlarni tuzish, shuningdek, mol-mulkka nisbatan o‟zga tasarrufiy xatti-
harakatlarni (uni o‟zgartirish, qayta qurish, mulkdan voz kechish, mol-
mulkni buzish va sh.k.) sodir etishga aytiladi. 
Umumiy mulkni tasarruf etishda: umumiy mulk huquqining bir 
ishtirokchisi – bitta ovoz tamoyili amal qiladi. Ulushni miqdori inobatga 
olinmaydi; barcha sherik mulkdorlarning bir ovozdan qabul qilgan qarori 
zarur bo‟ladi. Kelishuv bo‟lmagan taqdirda nizo sherik mulkdorlardan 
istalgan birining da‟vosi bilan sudda hal etilishi mumkin.
Umumiy qoida bo‟yicha, ulushni tasarruf etish uchun boshqa sherik 
mulkdorlarning roziligi talab etilmaydi. Ulushli mulkning ishtirokchisi o‟z 
xohish-ixtiyori bilan mulk huquqidagi ulushini sotishi, sovg‟a qilishi, 
vasiyat qilib qoldirishi, garovga berishi yoki boshqacha tarzda tasarruf 

193 
qilishi mumkin. Haq olib tasarrufdan chiqarishda ulushli mulk 
ishtirokchilari tomonidan ulushni imtiyozli sotib olish huquqi amal qiladi.
Ishtirokchilardan biri tomonidan umumiy ulushli mulkdagi mol-
mulkni tasarruf qilishga oid bitimlar yoki o‟zga harakatlarning sodir etishi 
boshqa ishtirokchilarning roziligi bo‟lmaganda bunday bitimlarning o‟z-
o‟zidan haqiqiy emasligiga olib keladi, shu bilan u birgalikdagi mulk 
bo‟lgan mol-mulkka nisbatan sodir etilgan bitimlarning nizoli ekanligini 
nazarda tutuvchi fuqarolik normasi qoidasidan farqlanadi.
Agar umumiy mulkni tasarruf qilish, avvalo, uchinchi shaxslar bilan 
bitimlar tuzishni nazarda tutsa, umumiy mulkka egalik qilish va undan 
foydalanish ishtirokchilar o‟rtasidagi mol-mulkning o‟ziga, uning foydali 
xususiyatlarini chiqarib olishga, ashyo ustidan hukmronlik qiliishga doir 
munosabatlarni qamrab oladi.
Bunda umumiy mulkchilikda bo‟lgan mol-mulkka egalik qilish va 
undan foydalanish, shuningdek, uni tasarruf etish ham barcha 
ishtirokchilarning kelishuviga ko‟ra, ulardan hech bo‟lmasa birining 
e‟tirozi bo‟lgan taqdirda esa sud belgilagan tartibda amalga oshiriladi.
Mol-mulkka egalik qilish uning ustidan to‟liq jismoniy nazoratdan 
iboratdir. Mol-mulkni qo‟riqlash, turarjoyda istiqomat qilish yoki 
turarjoyga mo‟ljallanmagan binoda turish egalikning shakllari bo‟lishi 
mumkin. Egalik barcha ishtirokchilar tomonidan umumiy kelishuvga 
muvofiq amalga oshiriladi. Barcha ishtirokchilarning ashyoga teng 
erishuvi (foydalanishi) kelishuvda nazarda tutilishi shart emas. Agar hech 
bo‟lmaganda bitta ishtirokchi umumiy rozilik bilan ashyoni nazorat 
qilayotgan bo‟lsa, egalik amalga oshirilyapti deb hisoblanishi mumkin. 
Shunga muvofiq, uchinchi shaxslar tomonidan egalikning buzilishi 
ishtirokchilardan istalgan biri tomonidan huquqbuzarga qarshi qaratilgan 
egalikni (mulk huquqini) himoyalash to‟g‟risida da‟vo kiritish huquqini 
beradi.
Ulushli mulkning ishtirokchilari umumiy mulkdan yaxlit holda yoki 
uning ayrim qismlaridan foydalanishlari va unga egalik qilishlari mumkin. 
Tanlov, odatda, umumiy mulk huquqi obyektiga bog‟liq bo‟ladi. 
Bo‟linmas ashyolar yagona birlik sifatida ishlatiladi. Masalan, bir yoki bir 
necha qishloq xo‟jalik tovarlari ishlab chiqaruvchilarning umumiy mulki 
sifatida xarid qilingan murakkab texnika har bir sherik mulkdor tomonidan 
mulk huquqidagi ulushiga muvofiq muayyan vaqt ishlatiladi. Umumiy 
ulushli mulkdagi xonadonga ega oila a‟zolari xonalardan bir qismini 
alohida (masalan, yotoqxona, kabinet va x.k.), boshqa qismidan esa 
(vannaxona, oshxona, koridor va x. k.) birgalikda foydalanadilar.

194 
Ishtirokchilar tomonidan egalik mulkdorlar sifatida amalga 
oshiriladi, shu sababli ular, o‟zlari uchun egalik qilgan holda, bir paytning 
o‟zida ashyodan foydalanish huquqini amalga oshirmoqda, uni saqlash 
bo‟yicha majburiyatlarni bajarmoqda va boshqa jihatlardan ham o‟zlarini 
uning mulkdori sifatida tutishyapti deb faraz qilinadi. Demak, mol-mulkni 
ishtirokchiga (ulush egasiga) egalikka yoki foydalanishga ajratish bir 
paytning o‟zida shu mol-mulkka nisbatan mulkdorning barcha huquqlarini 
alohida kelishuvsiz amalga oshirishni bildiradi. Ammo ashyodan foydani 
unga egalik qilmasdan ham chiqarib olishning imkoni bo‟lsa, bu holda 
foydalanish alohida kelishuv predmetiga aylanishi mumkin.
Sherik mulkdorlar ulushlarining miqdori nafaqat umumiy mulkka 
egalik qilish va undan foydalanishda, hosil, mahsulot va daromadlarni 
taqsimlashda, balki uni saqlab turish, asrash xarajatlarni ko‟tarishda ham 
jiddiy ahamiyat kasb etadi. Har bir sherik mulkdor o‟z ulushiga mutanosib 
ravishda umumiy mulkni saqlash bo‟yicha xarajatlarda ishtirok etishi 
shart.

Download 2,02 Mb.