197
ushbu huquq vositasida ishtirokchilar ma‟lum darajada birgalikdagi
egalarning shaxsiy tarkibini nazorat qilish imkonini qo‟lga kiritadilar, bu
ham ular uchun sezilarli manfaatdir.
Sotib olishning imtiyozli huquqi mexanizmi shundan iboratki,
umumiy mulkning boshqa ishtirokchilari belgilangan muddat ichida
ulushini sotgan ishtirokchi tomonidan tuzilgan umumiy mulk huquqining
oldi-sotdi shartnomasi bo‟yicha oluvchi (xaridor)ning
huquq va
majburiyatlarini o‟zlariga o‟tkazishga haqlidirlar. Bu huquq, sotuvchi
boshqa ishtirokchilarni ulush sotilishi to‟g‟risida yozma shaklda xabardor
qilish bo‟yicha o‟ziga yuklatilgan majburiyatni bajarganidan qat‟i nazar
kelib chiqadi.
Qonunda imtiyozli sotib olish huquqining doirasi belgilab berilgan.
Bu huquq to‟g‟risida, birinchidan, ulush umumiy mulk ishtirokchilari
jumlasiga kirmagan uchinchi shaxsga sotilganda,
ikkinchidan esa, ulush
(boshqacha tarzda tasarrufdan chiqarilmasdan) aynan sotilganda gap
borishi mumkin. Bundan ikkita muhim amaliy xulosa kelib chiqadi. Sherik
mulkdorlar, ulush ulardan biriga sotilayotganda yoxud u sotilmasdan,
qonunda yo‟l qo‟yilgan boshqa biron usulda tasarrufdan chiqarilayotganda
imtiyozli sotib olish huquqidan foydalana olmaydilar. Har ikkala holda
ham sotib olishning imtiyozli huquqi to‟g‟risida gap yuritish mumkin
emas. Birinchi holda – o‟z ulushini sotish uchun umumiy mulk
ishtirokchilaridan istalgan kishini tanlab olish huquqi aynan sotuvchiga
tegishli bo‟lgani uchun: sotuvchi ulardan xohlagan birini tanlashi mumkin.
Ikkinchi holda esa
ulush hech kimga sotilmasdan, boshqacha tarzda
(masalan, hadya sifatida) tasarrufga o‟tkazilgani uchun, bunda uni
imtiyozli sotib olish huquqi ham bo‟lmaydi. Sherik mulkdor, qachonki u
ulushni sotuvchi taklif etgan narxda hamda taklif etilgan va barchaga teng
bo‟lgan boshqa shartlarda sotib olishga tayyor bo‟lsa, imtiyozli sotib olish
huquqidan foydalanishi mumkin.
Ulushni imtiyozli sotib olish huquqi faqat umumiy ulushli mulkning
(sotuvchidan) boshqa ishtirokchilariga tatbiq qilingani sababli mazkur
huquqdan boshqaning foydasiga voz kechishga yo‟l qo‟yilmaydi.
Kim oshdi savdosining maqsadi mol-mulkni (va shu jumladan
ulushni ham) boshlang‟ichga nisbatan eng baland narx taklif qilgan
shaxsga sotishdan iborat bo‟lgani sababli,
ulush kimoshdi savdosida
sotilganda imtiyozli sotib olish huquqi qo‟llanilmaydi. Shu bilan birga
sherik mulkdorlar kimoshdi savdosida umumiy asosda ishtirok etishlari
mumkin.
198
Ulush
qonunda
nazarda
tutilgan
hollarda
barcha
sherik
mulkdorlarning roziligi bo‟lmaganda ham kimoshdi savdosida sotilishi
mumkin, masalan, umumiy ulushli mulk ishtirokchisining majburiyatlari
bo‟yicha undiruv uning mol-mulkiga qaratilgan taqdirda.
FKning 224-moddada nafaqat sherik mulkdorlar tomonidan imtiyozli
sotib olish huquqining mazmuni ochib beriladi, balki mazkur huquqni
amalga oshirishning tomonlarning manfaatlarini hisobga oluvchi tartib-
amaliyoti ham belgilanadi. Sotuvchi zimmasiga o‟z ulushini o‟zga shaxsga
sotish niyati haqida umumiy mulkning boshqa
ishtirokchilariga yozma
ravishda ma‟lum qilib, ulushning narxini va uni sotishning boshqa
shartlarini ko‟rsatish majburiyati yuklanadi.
Shu sababli qonun sherik mulkdorlar uchun ulushni sotib olish
taklifiga javob qaytarish muddatini belgilaydi: gap ko‟chmas mulkdagi
ulushni sotish to‟g‟risida borayotgan bo‟lsa, bu muddat bir oyni,
ko‟chadigan mol-mulkdagi ulush sotilganda esa o‟n kunni tashkil etadi.
Muddat ulushini sotish niyati haqida sherik mulkdorlarga xabar berilgan
kundan hisoblanadi. O‟zining yuridik tabiatidan kelib chiqilsa, bu
huquqning mavjudlik davri, amal qilish muddati bo‟lib, u, da‟vo
muddatidan
farqli ravishda, na to‟xtatilishi, na uzilishi va na tiklanishi
mumkin emas.
Basharti sherik mulkdorlar ulushni sotib olishdan voz kechsalar yoki
sotuvchining taklifiga hech bir usulda javob qaytarmasalar, ko‟rsatilgan
muddatlar (mos ravishda o‟n kun yoki bir oy) o‟tib bo‟lganidan so‟ng
sotuvchi ulushni istalgan shaxsga sotib yuborishga haqli bo‟ladi. Sherik
mulkdorlarning sukut saqlashi bu o‟rinda, ular ulushni imtiyozli sotib olish
huquqini yo‟qotishi sifatida yuridik ahamiyat kasb etadi.
Basharti ulush imtiyozli sotib olish huquqini buzgan holda sotilgan
taqdirda (masalan, sotuvchi ulushini sotishi to‟g‟risida boshqa sherik
mulkdorlarni xabardor qilmagan yoki javobni kutish muddati tugashini
kutmagan bo‟lsa yoxud ulushini chet shaxsga sherik mulkdorlarga taklif
qilinganidan ko‟ra imtiyozliroq shartlarda sotgan bo‟lsa), umumiy
mulkning boshqa har qanday ishtirokchisi uch oy mobaynida sotib
oluvchining huquq va majburiyatlarini o‟zlariga o‟tkazishni sud tartibida
talab qilishga haqlidir.
