42
1.Gidromexanik (fizikaviy)
2.Fizik-kimyoviy (kimyoviy )
3.Massaalmashuvchi (fiz-kimyoviy).
Gidromexanik jarayonlarga quyidagi rafinatsiya usullari kiradi: tindirish,
sentrifugalash, filtrlash.
Fizik-kimyoviy jarayonlarga esa: gidrotatsiya, sovutish, neytrallash, yuvish,
quritish usullari kiradi.
Massa almashuvchi jarayonlarga: oqlash, dezodorasiyalash, distillya-siyali
rafinatsiya (ishqorsiz) usullari kiradi.
Biroq, yuqorida berilgan rafinatsiya usullarining sinflanishi shartlidir.
Hamma aralashmalarni 1 ta usul yordamida yukotish mumkin emas. Shuning uchun
amalda 1ta texnologik sxemaga birlashuvchi bir nechta usullar qo’llaniladi.
Masalan: oziq-ovqat uchun ishlatiladigan yog’larni rafinatsiya jarayoniga:
cho’ktirish—filtrlash—gidratasiyalash—netrallash—oqlash—dezodorasiya usullari
kiradi.
Cho’ktirish suyuq muxitda zarrachalarning og’irlik kuchi ta’sirida
tabiiy
chukish jarayonidir.
Kislotali rafinatsiya
Yog’larni sulfat kislota bilan qayta ishlash – bu rafinatsiyaning eng qadimgi
usullaridan biri. Bunda sulfat kislota ta’sirining tozalovchi xususiyati uning
konsentrasiyasiga bog’liq, ya’ni:
1) suyultirilgan sulfat kislota ayrim kalloid holatida erigan moddalarning
elektrolitik koagulyasiyaga uchrashiga olib keladi va oqsillar, shilimshiq moddalarni
gidroliziga imkon yaratadi. Natijada ko’pchilik qismi suvda eruvchan mahsulotlar
hosil bo’ladi;
2) suv tortish xususiyatiga ega konsentrlangan sulfat kislota yog’larda erigan
va shuningdek suspenziya holatidagi oqsil va shilimshiq
moddalarni parchalaydi,
hamda smolalaydi. Ularni yog’dan ajratib chiqaradi va rang beruvchi moddalarni
parchalaydi.
Sulfat kislota yog’lardagi yog’ kislotalarining tuzlarini parchalaydi.
43
Kuchli sulfat kislota, tarkibidagi boshqa usullar bilan tozalash qiyin bo’lgan
aralashmalari mavjud bo’lgan yog’larni rafinatsiyasida qo’llaniladi. Bunga yomon
isloslangan raps, surepka moylarini qayta ishlash misol bo’ladi. Sulfat kislotali
rafinatsiyalash usuli,
shuningdek, yog’larni parchalashga tayyorlashda ham
qo’llaniladi.
Yog’larni sulfat kislota bilan rafinatsiya qilish texnologiyasi. Konsentrlangan
sulfat kislotali rafinatsiyani kislotaga chidamli qoplamali apparatda olib boriladi. U
yaxshi hakaratlanadigan mexanik aralashtirgich va kislota uchun mo’ljallangan
taqsimlagich bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Moyning harorati,
kuchli kislota
bilan noxush ta’sirlarni oldini olish maqsadida, 20-25
0
C dan yuqori bo’lmasligi
kerak. 90-95%li kislota sarfi yog’ og’irligiga nisbatan 0,5 dan 1,5% gacha oralig’ida,
ayrim hollarda 2,5% gacha bo’ladi. Kislota miqdori rafinatsiya qilinayotgan
moyning sifatiga bog’liq: qanchalik uning tarkibida shilimshiq, oqsil va bo’yovchi
moddalari ko’p bo’lsa, shuncha ko’p kislota ishlatish kerak bo’ladi.
Yog’ning namligi oshishi bilan kislotaning miqdori ham oshib boradi, chunki
kislota konsentrasiyasi yog’dagi suvning hisobiga
optimal miqdordan kamayishi
mumkin. Bunday paytda avval sulfat kislotaning bir qismini qo’shish tavsiya
qilinadi, aralashtirgandan keyin hosil bo’lgan suyultirilgan kislota tinch qo’yiladi.
Uni ajratib olgandan so’ng qaytadan namligi pasaygan moy sulfat kislotaning
qo’shimcha miqdori bilan qayta ishlanadi. Umuman olganda namligi yuqori moyni
oldindan boshqa yo’llar bilan namligini pasaytirish kerak.
Kislota yog’ga sekin-asta uskuna tubiga tezda cho’kishini
oldini olish
maqsadida yog’ni aralashtirib turgan holda hamma kislota quyilgandan so’ng, moy
namunasida kerakli rang hosil bo’lgunicha aralashtirish davom ettiriladi.
Moydagi mumsimon moddalarning bo’lishi asosan uning tiniqlik darajasini
belgilaydi. Mumsimon moddalar yuqori erish haroratiga ega bo’lganligidan (32-98
0
)
moyda uni sovutganda yupqa va juda mustahkam mualloq yuruvchi kristallar hosil
bo’lib, bu setka deb nomlanib, moyning tovar ko’rinishini yomonlashtiradi.
Moylarni rafinatsiyalashning hyech qaysi usullari (gidratlash, ishqoriy neytrallash,
oqlash, dezodorasiya) amaliy jihatdan mumsimon moddalarni ajralishini
44
ta’minlamaydi. Shuning uchun ularning moyda bo’lishi yaxshi tovar ko’rinishli
moyni olishni ta’minlamaydi va moylarni qayta ishlashni qiyinlashtiradi.
Mumsimon
moddalar, rafinatsiyalangan moylar va salomaslarni sayqal beruvchi
filtrlash
jarayonlarini
qiyinlashtiradi.
Gidrogenlash
uchun
ishlatiladigan
katalizatorlarga ularning salbiy ta’siri haqidagi ma’lumotlar ham bor.
Mumsimon moddalarni muzlatish orqali ajratib olish texnologiyasi shundan
iboratki, bunda moyni sekinlik bilan sovutilib past haroratda ushlab turilgandan
so’ng hosil bo’lgan cho’kma filtrlash orqali ajratib olinadi.
Moylarni muzlatish, bu past konsentrasiyali suspenziyani tashkil qilib, uni
ajratish mumlar kristallarining ko’p bo’lmagan miqdori,
moy qovushqoqligining
yuqoriligi va ajralayotgan cho’kmaning murakkab tarkibga egaligi hisobiga qiyin
hisoblanadi.
Hozirgi kunda mumlarni filtrlash orqali ajratib olish jarayonlarini
jadallashtirish uchun qo’shimcha filtrlash kukunlari (kizelgur filtrperlit va
boshqalar) qo’llanilmoqda. Bular filtr to’siq yuzasiga kiritilib, cho’kmaning drenaj
xususiyatini yaxshilaydi.
