4.2. Yog’lardan mumsimon moddalarni ajratib olish
Yog’lardagi mumsimon moddalar asosan o’simlik mumlari- yuqori
molekulali yog’ kislotlari efirlari va bir atomli (ba’zan ikki atomli) yuqori
molekulali spirtlar, karotinoid tabiatli spirtlar (rangli mumlar)larning murakkab
aralashmasidan tashkil topgan. Lipidlarning mumsimon moddalar fraksiyasiga yana
yuqori molekulali erkin yog’ kislotalari va spirtlar, sterollar, steridlar,
uglevodorodlar, laktonlar, estolipidlar va boshqa yuqori eruvchan komponentlar
ham kiradi.
Mumlar asosan urug’ qobig’ida mavjud bo’lib, yog’ni ajratib olish jarayonida
unga o’tib qoladi. Ularning yog’ miqdori 0,01% dan 0,3%gacha bo’lishi mumkin.
Yog’dagi mumsimon moddalar asosan uning tiniqligiga ta’sir etadi.
Mumsimon moddalar yuqori haroratda (32-98
0
C) eriydigan moddalar
bo’lgani uchun yog’ni sovutilganda muallaq turuvchi barqaror kristallar hosil qiladi
45
va yog’ni tovar ko’rinishini buzadi. Rafinatsiyaning birorta bosqichida (gidratlash,
ishqoriy neytrallash, oqlash, dezodorasiya) mumsimon moddalar amalda ajralmaydi.
Ularning mavjudligi nafaqat yog’ni tiniqligiga ta’sir etadi, balki qayta ishlashda bir
qator qiyinchiliklarga olib keladi. Mumsimon moddalar rafinatsiyalangan yog’ni
filtrlash jarayonida ham halaqit beradi. Ular gidrogenlash jarayonida
katalizatorlarga salbiy ta’sir etadi.
Moyni o’ta sovutish yoki vinterizasiyalash. Salat moylari olish uchun
kungaboqar, makkajo’xori, paxta va ba’zan qisman gidrogenlangan soya yog’lari
o’ta sovutiladi. Yog’dagi mumsimon va boshqa yuqori haroratda eruvchan
moddalar ancha turg’un bo’lib, bu narsa ularni ajratib olishni qiyinlashtiradi. Bu
turg’unlikni yuzaga keltiruvchi omillardan biri haroratdir.
Yuqori haroratda mumsimon moddalarning xossalarini gliseridlarnikidan farq
qilishi ularni o’ta sovutish yoki vinterizasiya bilan ajratib olishga imkon beradi.
Yog’dagi mumsimon moddalar haroratni sezilarli pasaytirilganda, ular kristallanadi.
Moyni sovutish rafinatsiyalash sikli tugagagandan keyin, dezodorasiyadan oldin
yoki undan keyin amalga oshiriladi.
Mumsimon moddalarni ajratib olish texnologiyasi yog’ni asta sekin sovutish,
nisbatan past haroratda ushlab turish, cho’kmani filtrlab ajratib olishdan iborat.
Sovutilgan yog’, qovushqoqligi oshgan murakkab tarkibga ega bo’lgan cho’kmali,
past konsentrasiyali suspenziya bo’lib, undagi kam miqdordagi mumsimon
moddalarni ajratib olish murakkab jarayon hisoblanadi.
Mumsimon moddalarni filtrlab ajratib olish jarayonini jadallashtirish uchun
hozirgi vaqtda cho’kmaning drenaj xossasini yaxshilaydigan yordamchi filtrlovchi
kukunlar (kizelgur, filtrperlit va boshqalar)dan foydalanilmoqda. Ular filtrlovchi
material yuzasiga qo’yiladi.
Cho’kmani ajratish uchun ramali filtrpress, plastinkali filtrlar gorizontal yoki
vertikal filtrlovchi yuzali diskli va vakuum filtrlardan foydalaniladi. O’ta sovutish
sxemasi 4.1-rasmda ko’rsatilgan.
|
