14.3-rasm. Jarayon haroratining
gidrogenizat kislota sonining o’zgarishiga
ta’siri
14.2-rasmda keltirilgan selektivlik koffisiyentlari asosida formuladan
foydalanib, jarayon selektivliklari(%da) hisoblandi. Hisoblashlar natijasida harorat
180 dan 220
0
C gacha oshganda jarayon selektivligi Ni:Cu katalizatorida 93,3dan
95,2% gacha va N-210 katalizatorida 95,2dan 96,4% gacha o’zgarishi aniqlandi.
Takrorlash uchun savollar
1. Gidrogenlash tezligini ta’sir etuvchi omillarga nimalar kiradi?
2. Selektivlikka ta’sir etuvchi omillar?
3. Harorat, bosim va aralashtirishning jarayonga ta’siri?
Tayanch so’z va iboralar: selektivlik, tezlik, omil, bosim, harorat, yod soni
4.6-расм. Жараён ҳароратининг
гидрогенизат кислота сонининг
ўзгаришига таъсири
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
0,3
0,35
0,4
160
180
200
220
Ҳарорат,
0
С
Ки
сл
от
а
сон
и
, м
г
КОН
Ni:Cu
N-210
182
15§. Gidrogenlash jarayonida yog’ kislotalarini izomerizasiyasi
Olein kislotasi yoki uning efirlarini gidrogenlash, ularning yod soni ma’lum
kattalikka kamayganda to’xtatilsa, olingan mahsulot tarkibida stearin kislotasi bilan
birlikda olein kislotasining yuqori temperaturada (40-44
0
C da) eriydigan qattiq
izomerlari ham hosil bo’ladi. Bunday kislotalar yoki oddiy qilib aytganda
izokislotalar deyiladi. Izoolein kislotalar gidrogenlangan yog’larning erish
temperaturasini ko’taradi. Shu narsa qiziqarliki, olein kislotasi efirlari
gidrogenlanayotganda izoolein kislotalari hosil bo’lishi tezligi stearin kislotasi hosil
bo’lishiga nisbatan – bir necha marta ko’pdir.
Olein kislotadan hosil bo’ladigan izoolein kislotalar elaidin kislotasi va olein
kislotasining qo’shbog’lari siljigan holatdagi transizomerlarining aralashmasi
ko’rinishida bo’ladi.
Tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, gidrogenlashning dastlabki vaqtida, agar bu
prosess 200
0
S temperatura atrofida olib borilsa, olein kislotasi radikallaridagi
qo’shbog’ har ikkala tomonga bir xil me’yorda siljiydi. Shu sababli, hosil bo’ladigan
izoolein kislotalari tarkibida qo’shbog’lari karboksil gruppasi tomoniga ham, metil
gruppasi tomoniga ham siljigan pozision trans- izomerlar taxminan bir xil miqdorda
hosil bo’ladi. Olein kislotasining har xil pozision izomerlari miqdori bir xil
bo’lmaydi. Gidrogenlash juda chuqur olib borilmaganda 8-9 va 10-11 olein
kislotalari miqdori ko’proq bo’ladi.
Gidrogenlash to’laroq olib borilganda, izoolein kislotalari tarkibida olein
kislotasining molekulalarining metil gruppasiga siljigan qo’shbog’li trans-
izomerlari ko’payadi.
Izoolein kislotalar linol kislotasi gidrogenlanganda ham ko’p miqdorda hosil
bo’ladi. Bu holda ham, hosil bo’ladigan izoolein kislotalar olein kislotasining trans-
izomerlaridir.
Izoolein kislotalarining hosil bo’lishi birlamchi kislotaning qo’shbog’iga
vodorodning ta’siri natijasidir. Agar yog’lar vodorodsizlantirilgan katalizator
ishtirokida va azot oqimida qizdirilsa, izoolein kislotalari hosil bo’lmaydi.
183
Tovar holatidagi salomasda izoolein kislotalarining miqdori ba’zan 40% dan
ham ortadi. Bu miqdor birlamchi yog’ tarkibiga, uning vodorod bilan to’yinish
darajasiga va gidrogenlash prosessi olib borilgan shart-sharoitlarga bog’liqdir.
Tarkibida linol kislotasi ko’p bo’lgan yog’lardan olingan salomasda izoolein
kislotalari yuqori miqdorda bo’lishi mumkin.
Gidrogenlashni yuqori temperaturada olib borish ham, izoolein kislotalarning
ko’proq hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Katalizator tarkibi va aktivligi ham
salomasdagi izoolein kislotalari miqdoriga katta ta’sir ko’rsatadi. Ishlatilgan
katalizatorda olingan salomasda yangi tayyorlangan katalizatordagiga qaraganda,
izoolein kislotalar kamroq bo’ladi. Paladiyli katalizatorlarda nikelli katalizatorlarga
nisbatan ko’proq izoolein kislotalar hosil bo’ladi.
Salomas tarkibidagi izoolein kislotalari miqdoriga, ayniqsa, katalizator sirtini
vodorod bilan qay darajada ta’minlash katta ta’sir ko’rsatadi. Ta’minlash qanchalik
yaxshi olib borilsa, izoolein kislotalari miqdori shunchalik kam bo’ladi.
Yog’larni katalizator ishtirokida gidrogenlashda pereeterifikasiya hodisasi
sodir bo’lishi mumkin. Bu turli gliseridlar orasida yog’ kislotalarining
radikallarining almashinish orqali sodir bo’ladi.
Gliseridlarni
pereeterifikasiyasi
gidrogenizasiya
paytida
baland
temperaturada sodir bo’ladi deb hisoblanadi. Bu jarayon juda kam o’rganilgan.
Tarkibida o’ta to’yinmagan yog’ kislotalari bor bo’lgan, yog’larning
gidrogenezasiyasi jarayonida, yuqori temperatura ta’sirida, katalizatorni
vodorodsizlanishidan va boshqa sabablardan polimerizasiya mahsulotlari hosil
bo’lishi mumkin. Bu masala ham juda kam o’rganilgan.
Baland temperaturada kostor moyini gidrogenizasiyasi paytida rasional
kislotasi qo’shbog’i nafaqat to’yiladi balki gidroksil gruppasi yo’qoli ham ketadi.
Yuqori temperaturada oxirgi jarayonning intensivligi ortib ketadi. Bir vaqtni o’zida
mos
temperatura
sharoitida
katalizator
ta’sirida
gidroksil gruppalarni
degidrogenlanishi natijasida ketoolein yoki ketostearin kislotalari hosil bo’lishi
mumkin. Degidrotasiya ham ehtimoldan holi emas. Xuddi shunday o’zgarishlar
boshqa gidro kislotalar bilan ham ro’y berishi mumkin.
184
Vodorodning to’yinmagan yog’ kislotalar bilan qo’shilishi ekzotermik
holatda amalga oshadi. Shu bilan yog’larning gidrogenlash paytidagi
temperaturaning ko’tarilib ketishi tushuntiriladi. Vodorod molekulasining etilen
bog’i bilan birlashishidan chiqayotgan molekulyar issiqlik soya moyi uchun 109 kDj
(26,1 kkal) deb tanilgan. Amaliy ma’lumotlarga ko’ra gidrogenlash vaqtida moy yod
sonining bir birlikda kamayishi, temperaturani 1,6-1,7 grad ga oshishiga olib keladi.
|
