Texnik-iqtisodiy qism
I. Texnik iqtisodiy qism
1.1. Tabiiy gazlarni qayta ishlashga tayyorlash.
Tabiiy yoqilg’i gazlar metan qatori uglevodorotlari aralashmasini o’zida namoyon etadi. Ayrim konlardan chiquvchi gazlarida nordon komponentlar (vodorod sulfid, uglerod ikki oksidi, azot, kislorod, kamchil gazlar – geliy va argon) bo’ladi, shuningdek, barcha tabiiy gazlarni doimiy hamrohi suv bug’laridir.
Tabiiy gaz tarkibiga kiruvchi uglevodorodlarni shartli ravishda uch guruhga bo’lish mumkin:
• I guruhga metan va etan kiradi, ular quruq gazlar hisoblanib, gazlarda ularning miqdori normal sharoitda 60 dan 95 % gachabo’ladi.
• II guruhga propan, izobutanva n–butan kiradi. Bu uglevodorodlar normal sharoitda gaz ko’rinishida, oshirilgan bosimlarda ular suyuq holatga o’tadi.
• III guruh izopentan, n–pentan, geksan va biroz yuqori molekulali uglevodorodlar kiradi. Ular normal sharoitda suyuq holatda bo’lib, benzin tarkibiga kiradi.
Tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismini (92-99 %) metan CH4 tashkil etadi va qolgan qismini uglerod (II) oksidi, yonuvchi vodorod, azot, is gazi, suv buglari, oltingugurtli vodorod, ammiak va boshqalarni tashkil qiladi.
Sun`iy gazlar qattiq va suyuq yonilqilarni qayta ishlash jarayonida olinadi, jumladan, sanoatgazi (domna, koks, yorituvchi, kanalizatsiya gazlari), generator gazi (qattiq yonilqilarni gazga aylantirishda) va boshqalar. Ularning tarkibi va xossalari, shu jumladan, yonish issiqligi keng ko`lamda o`zgaradi. Odatda, ular turli hiddagi yonuvchi va inert gazlarning aralashmasidan iborat. Ularning tarkibiga yonuvchigazlar: metan, propan, butan CnHm formulali boshqa uglevodorodlar, vodorod, is gazi va shuningdek, inert gazlar va ifloslantiruvchi moddalar (karbonatangidrid, azot, namlik, smola holidagi moddalar, mexanik zarralar, oltingugurtli birikmalar va boshqalar) kiradi.
Gazsimon yonilqilar siqilgan va suyultirilgan ko`rinishda ishlatiladi. Kritik harorati havo haroratidan yuqori bo`lgan uglevodorodlar past bosimda gazholatidan suyuq holatga o`tadi. Bunday gazlar – suyultirilgan gazlar deyiladi.20°Charoratda propanni suyuq holatga o`tkazish uchun 0,85MPa, butan uchun 0,2 MPabosim talab qiladi.
Siqilgan gazlar kritik harorati havo haroratidan past bo`lgan uglevodorodlar hisoblanadi. Siqilgan gazning asosiy tarkibiy qismi bo`lgan metanni suyuq holatga o`tkazish uchun - 82°C harorat talab etiladi. Atmosfera bosimida esa metan - 161°C haroratda ham suyuq holatga o`tadi. - 82°Cqaroratdan yuqori bo`lganda har qanday yuqori bosimda ham metan suyuq holatga o`tmaydi.
Gazlarni qayta ishlashning mohiyati shundaki, ularni tarkibidan nordon komponentlar va namlikni yo’qotish, so’ngra bu gazlardan I va II guruh uglevodorodlarini ajratishdan iboratdir.
Ma`lumkiuglevodorodgazlarikelibchiqishigako’raularniuchguruhgabo’lishmumkin:
1. Tabiiy gazlar, mustaqil hosil bo’lgan bo’lib tarkibida juda oz miqdorda suyuq uglevodorod saqlagan gazlar;
2. Yo’ldosh gazlar, neft bilan birgalikda chiquvchi gazlar;
3. Zavod gazlari, neftni qayta ishlashdagi destruktiv jarayonlarda hosil bo’ladigan gazlar.
Tabiiy gazlardan sanoat korhonalari va aholi turar joylarida yoqilg’I sifatida keng foydalaniladi, bundan tashqari kimyoviy mahsulot ishlab chiqarishda xomashyo bo’lib hizmat qiladi. Bu mahsulotlar asosan vodorod, acetilen, formaldegid, hloroform va boshqalar.
Yo’ldosh gazlar communal ehtiyojlar va avtotransportlarda yoqilg’I uchun qo’llaniladi, shuningdek, piroliz jarayonlari uchun homashyo sifatida ham foydalaniladi.
Neft homashyolarini qayta ishlashda har bir destruktiv jarayonlardan zavod gazlari hosil bo’ladi. Zavod gazlari uglevodorod tarkibiga ko’ra bir–biri dan farqlanadi. Termik kreking gazlari tarkibida metan va boshqa miqdorda to’yinmagan uglevodorodlarga boy bo’ladi. Katalitik kreking gazlarida butanlar va butilenlar miqdori ko’pligi bilan harakterlanadi.
Tabiiy gazlarni qazib chiqarish va qayta ishlash doimo gazgidratlari hosil bo’ladi. Gidrat hosil qiluvchi komponentlar asosan tabiiy gaz tarkibida engil uglevodorodlar – metan, etan, propan, izobutan, shuningdek, azot, uglerod ikki oksidi va vodorod sulfide hisoblanadi. Tabiiy gaz gidratlari quyidagi formulaga egadir:
Gidratlar ko’rishini – oq Kristal moddalar bo’lib, hosil bo’lish sharoitiga ko’ra muz yoki zichlashtirilgan qorga o’hshaydi. Uglevodorodli gaz gidratlarida suvli kristall panjara katta qismi suyuq propan va izobutan to’la bo’ladi, kichik qismida esa metan, etan, azot, vodorodsulfid va uglerod ikki oksidi bo’ladi.
Gaz gidratlari hosil bo’lishi quvurlar va jihozlarda tiqinlar hosil qilishi tufayli ko’ndalang kesim yuzasi kichrayishiga olib keladi.
Neft va gaz sanoati korxonalarida gazlarni quritish va ingibirlashni turli sxema va usullaridan foydalaniladi. Gaz gidratlari hosil bo’lishiga qarshi kurashda ingibirlash usuli (gaz oqimiga ingibitor kiritish) keng qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, bunda nam gaz oqimiga kiritilgan ingibitor suvda erkin eriydi va natijada suv bug’lari bosimi hamda gidratlar hosil bo’lish temperaturasi pasaytiriladi. Ingibirlash hisobiga gidratlar hosil bo’lish temperaturasi pasaytirilishini Gamershmidt tenglamasi yordamida aniqlash mumkin:
Δt = 0,556 K/M ∙ w/100 - w
Bu erda: Δt- ma`lum bosimdagi gidratlar hosil bo’lishni pasayish temperaturasi, 0S; w- ingibitor massa ulushi,%; K-o’zgarmas (methanol uchun K=2335; glikollar uchun K=4000); M- ingibitor molekulyar massasi.
Gidratlar hosil bo’lishiga qarshi ingibitorlar sifatida methanol va gazlarni quritishda glikollar keng qo’llaniladi. Metanol (CN3ON) – metal spirit bo’lib, gaz oqimiga kiritilganda suv bug’larini yutadi va ularni past muzlash haroratidagi suvli spirt eritmasiga o’tkazadi. Glikollar ham suv bug’Iga to’yingandan keyin separatorlarda ajratiladi va so’ngra qayta tiklanadi.
Ingibitorlar sifatida kalsiyhlor (CaCl2) eritmasi va litiyhlor ham ko’p qo’llaniladi. Gidratlar hosil bo’lishini oldini olishni yanada samarali usuli bu gazlarni quritishdir, bunda namlik miqdori keskin kamayadi.
Sanoatda gaz va siqilgan uglevodorlarning quritishni keng tarqalgan usullari mavjud:
- suyuq yutuvchilar – glikollar (mono, di, tri etilglikollar)
- qattiq yutuvchilar – (aktivlangan alyuminiy oksidi, silica gel, boksitlar) sintetik seolitlar va boshqalar.
Gaz sanoatida suyuq yutuvchilar yordamida gazlarni kuritish keng qo’llaniladi.Gazlarni quritish qurilmada glikollarni qo’llash ikki ko’rinishda bo’ladi: gaz oqimiga glikolni purkash va absorbsion.
Uzluksiz ishlaydigan oksidlash kolonnasini material va issiqlik balansinituzib chiqamiz va uning ichki diametri, balandligi va shu bilan birga havo sarfini hisoblaymiz.
Boshlangihg ma’lumotlar: xom ashyo- 360S haroratdagi va 985 kg/m3 bosimdagi Buxoro Neftni qayta ishlash zavodidgi gudron; xom ashyoning ishlab chiqarish quvvati Gk=4176 kg/s, berilayotgan bitum GHD 60/90s Yumshash harorati 48ºSJarayon sharti: harorat t=250ºS, bosim R=0,3 MRa, havoning solishtirma sarfi ghavo-100nm3/t, gudronning berish tezligi ω=0,3 s-1.
| 