materiali va o‗quv dasturini yuksak darajada o‗zlashtirish muammosi yotadi. Shuni
alohida ta‘kidlash lozimki, bilishga qiziqish alohidalik emas, balki u boshqa motiv
doirasida o‗sadi, o‗zaro ta‘sir etadi, ular bilan uzviy bog‗lanib ketadi.
Ma‘lumki, o‗quvchi (o‗smir) bilim dargohida ilm olishdan tashqari
tengdoshlari jamoasi ichiga kirib boradi va hayotida qatnashadi, shu boisdan unda
o‗z o‗rtoqlari, o‗qituvchilarga nisbatan muayyan munosabat shakli vujudga keladi.
Uning o‗quv faoliyatiga undovchi motivlari bilan bir qatorda boshqacha xususiyatli
xulq-atvor
motivlari ham mavjuddir, jumladan ijtimoiy motiv jamoa bilan bo‗lish
istagini anglatib, uning hayotida ishtirok etish xohishini o‗zida aks ettiradi.
O‗quvchi va o‗smirlar o‗quv faoliyatining ijtimoiy motivlari ularning boshqa
odamlar bilan muomalaga kirishish ehtiyoji bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, ularni
baholash, quvvatlash, tengdoshlari jamoasida muayyan joy egallash singari
talablarda o‗z aksini topadi. Mazkur motivlaar o‗quv faoliyatining mohiyati bilan
bog‗liq bo‗lmay, balki unga yondosh yordamchi faktorlarni anglatadi. Ammo ushbu
motivlar o‗quvchi va o‗smir o‗qishiga jiddiy turtki vazifasini bajaradi.
Ijtimoiy motivlarni tahlil qilishda davom etsak, ular bevosita jamoa burchi,
qarindoshlar va yaqin kishilar oldidagi burch, o‗qishni
umuminsoniy madaniyat,
qadriyat, ma‘naviyatni egallash tasavvuri bilan bog‗liq vosita, ushbu vosita
odamlarga foydali shaxs tariqasida namoyon bo‗lish, o‗z imkoniyatini ro‗yobga
chiqarish, ezgu niyatini ushatishga intilish funksiyasini bajarishi mumkin. Turtki,
undovchi usul vazifasini bajaruvchi qo‗zg‗atuvchi yosh xususiyatlari davriga qarab,
u yoki bu darajada aks etadi, ammo ular har doim ham anglashilgan shaklga ega
emas, shuning uchun ifodalanish darajasi nursizdir. O‗smirlik va o‗spirinlik
davrlarida ijtimoiy motivlar anglashinilgan ahamiyat kasb etuvchi bosqichga o‗sib
o‗tadi. Bunday motivatsiyani har tomonlama qo‗llab-quvvatlash, rag‗batlantirish
bilan birga va bir davrning o‗zida bilishga qiziqishiga aloqador boshqa o‗quv
faoliyati motivlarini shakllantirish lozim.
Ijtimoiy motivlar o‗quvchi va o‗smirlarning tor ma‘nodagi shaxsiy intilishlari
bilan ham aloqador bo‗lishi mumkin, jumladan, ularda o‗qishga nisbatan qiziqish
yo‗q bo‗lsa-da, lekin barcha topshiriqlarni yuksak darajada bajaradi, chunki
o‗qituvchi ularning ―a‘lo‖ baholashi, sinf yoki kurs
peshqadami qilib tayinlashi,
hech qanday shubha bilan qaramasligi ehtimol. O‗quv jarayoni bunday xususiyatli
odamlarga shaxsiy muvaffaqiyat yoki yutuqqa erishishning, nufuz (obro‗-
e‘tibor)ning, yalovbardorlikning birdan-bir yo‗li deb tasavvur qilinadi. Bunday
yo‗lni tanlash vijdonga xilof xatti-harakatlarga olib boradi, shaxsni shakllanish
jarayoniga salbiy ta‘sir etadi. Shu boisdan ijtimoiy deb qabul qilingan motivlar
jamoa ehtiyojini qamrab oladi, goho ular shaxsiyatparastlik, tor saviyali shaxs
xususiyatini mujassamlashtiradi.
Ularning hayotida o‗z tengdoshlari va do‗stlari
bilan muomalaga kirishish,
do‗stlikka sodiqlik, bergan va‘dasi (so‗zi)ni uddasidan chiqish, hamkor bo‗lish
ehtiyoji muhim o‗rin egallaydi. O‗qituvchi mashg‗ulotlarda o‗quv faoliyatining
zarur motivatsiyasini shakllantirsa, ularning mavjud ehtiyojlariga tayanib ish tutsa,
o‗quvchida bilishga qiziqish barqarorlashadi.Majbur qilish yo‗li bilan o‗qishga
ijobiy munosabatni vujudga keltirib bo‗lmaydi. Shuning uchun ularning oldiga o‗ta
ahamiyatli, keng ko‗lamli maqsad qo‗yish, unga erishish yo‗llarini bosqichma-
bosqich tushuntirish orqali intilishga turtkini yuzaga keltirsa bo‗ladi.
O‗smirlar xatti-harakatining yetakchi motivi ularni o‗z tengdoshlari jamoasida
muhim joy egallash ehtiyoji hisoblanib, ular bilan muomala qilish ham alohida
ahamiyat kasb etadi. Agarda kichik maktab o‗quvchisi sinfda o‗zini qisilganday
noxush his qilsa ham bunday holatga ko‗nikib ketadi, ammo o‗smir xoh xulq-atvor
qoidalariga rioya qilib, goho unga zid bo‗lgan vositalar yordamida o‗z
ehtiyojini
qondirishga qaror qiladi.
Ijtimoiy turmush va faoliyatning ko‗rsatishiga qaraganda, har qaysi shaxsda
o‗z qadr-qiymatini his etish tuyg‗usini shakllantirish maqsadga muvofiq. Shuni
unitmaslik lozimki, butun diqqat-e‘tiborni o‗quvchi va o‗smirlar nuqsonlariga
qaratish, kuchsiz, bo‗sh zvenolarini tanqid qilish va shu orqali ularni qayta
tarbiyalashga bag‗ishlamog‗i lozim. Ularga nisbatan o‗qituvchining gumanistik
munosabati va pedagogik odobi (takti) muhim ahamiyat kasb etadi, shuning bilan
birga o‗z xatti-harakati natijasini oldindan ko‗ra bilish ko‗nikmasi bu borada muhim
turtki vazifasini bajaradi. Pedagogik odob
qoidalari va muomala qilish, ta‘sir
o‗tkazish mexanizmlariga rioya qilish shaxslararo munosabatni barqarorlashtiradi.
Shaxsning barcha psixologik jarayonlari, xususiyatlari, holatlari, hodisalari,
xossalari, asosan faoliyat doirasida yuzaga keladi (bu yerda ongsizlik, ostonglilik
holatlari istisno tariqasida olib qaralmoqda). Xuddi mana shu sababdan shaxsning
ijtimoiylashuvi,
uning
xususiyati
va
fazilatlarini
shakllantirish
hamda
rivojlantirishni ta‘minlash o‗quv faoliyati zimmasiga tushadi. Ammo har qanday
o‗quv faoliyati ham ularni rivojlantirish imkoniyatiga ega emas, agarda u shaxsga
shug‗ullanish xohishi va undan qoniqish tuyg‗usini vujudga keltirsa bunday faoliyat
rivojlantiruvchi funksiyani bajargan bo‗ladi.
Bilim oluvchi o‗quvchi yoki o‗smir o‗quv faoliyatiga
nisbatan qiziqish his
qilsa,bu borada shaxs o‗quv materialni egallashga muayyan yutuqqa erishsa,
bunday faoliyat bilan shug‗ullanish istagi tug‗iladi. Mabodo o‗quv faoliyatiga
nisbatan qiziqish takomillashib, turg‗unlashib borsa, u taqdirda motivga,
keyinchalik motivatsiyaga o‗sib o‗tadi, aksincha u butunlay yo‗qolib, susayib
ketishi mumkin. O‗qishga nisbatan ijobiy motiv, motivatsiyani vujudga kelishi,
barqarorlashuvi o‗quvchi va o‗smirlar tomonidan fan asoslarini o‗zlashtirish
muvaffaqiyati, shaxsni shakllantirish garovidir.
Shuning uchun qiziqish, shaxsning xatti-harakati
ichki regulyatsiyasi
funksiyasini bajarib, ehtiyojni qondirish, xohish-istak, ezgu niyat, orzu tilakni
amaliyotda ro‗yobga chiqarishning bosh omili bo‗lib hisoblanadi. O‗smirlar o‗quv
faoliyatini shaklantirish va rivojlantirishning o‗ziga xos xususiyatlariularning
fanlarga nisbatan va uquv faoliyatiga nisbatan munosabatlari kuyidagi jadvalda
ko‗rish mumkin.O‗smir o‗quv faoliyatiga yo‗naltiruvchi sabab yoki motivlar faqat
bilimlarni o‗zlashtirish, o‗quv ko‗nikmalari va malakalarini egallash bilan cheklanib
qolmasdan, balki shaxsni xulq-atvori, ya‘ni shaxsga oid xususiyatlarning namoyon
bo‗lishini ham izohlashga xizmat qiladi.
Bola kun sayin o‗sib, ulg‗ayadi. 1- va 4- sinf o‗quvchisi o‗rtasida jismoniy,
ruhiy va aqliy tafovutni bilish kerak. Aks holda, bola yoshiga nomutanosib talab va
vazifalar bilan ularni «ezib» qo‗yish mumkin. Shuning uchun ularning yosh
xususiyatlarini inobatga olgan holda ularda o‘quv motivlarini shakllantirish lozim.
Qutida berilgan holatlarda mutaxassislar yordamida boshlang‗ich sinf
o‗quvchilarining yosh xususiyatlari tavsifi keltirib o‘tilgan.
