O‘smirning o‘quv faoliyati.
Maktab va o‗qish o‗smir hayotida katta o‗rin
egallaydi. Lekino‗qishning muhim va zarurligini anglaganligiga qaramay turli
bolalar bu masalaga har xil qaraydi. Ko‗pchilik uchun maktabning qiziqarliligi
tengdoshlar bilan keng muloqot qilish imkoniyati tufayli ortadi, lekin o‗qishning
o‗ziga bundan ko‗p zarar etadi. O‗smir uchun dars – faqat 45 daqiqalik o‗quv
emas, balki ko‗plab muhim harakatlar, baholar, kechinmalar bilan boyigan
sinfdoshlar va o‗qituvchi bilan muloqot vaziyati hamdir.O‗rta maktabga o‗tish
bilan o‗smirlarning o‗qishi sezilarli darajada murakkablashadi: bitta o‗qituvchi
o‗rniga besh–oltita yangisi paydo bo‗ladi, ularning tushuntirish va so‗rash usuli
ham, o‗quvchilarga talab va munosabati ham har xil. Buning ustiga o‗qituvchilar
ularni avvaliga yaxshi bilmaydilar, natijada«sevimli» va «sevimli bo‗lmagan»
o‗qituvchilar paydo bo‗ladi.
O‗smirlar bilimdon va talabchan, lekin materialni qiziqarli va aniq
tushuntirib beradigan, darsni bir me‘yorda tashkil eta oladigan, unga jalb qila
oladigan, darsni har bir o‗quvchi uchun maksimal darajada unumli eta oladigan
adolatli, oqko‗ngil va madaniyatli o‗qituvchilarni yoqtiradilar.
O‗rta sinflarda o‗quvchilar fanlar asosini o‗rganish va o‗zlashtirishga
kirishadilar. Bolalar katta hajmdagi bilimlarni egallashi kerak bo‗ladi. O‗smirlik
yoshining oxiriga kelib esa, ular o‗zlarining bo‗lg‗usi kasbi va, umuman,
kelajaklari haqida o‗ylay boshlaydilar.
O‘quv motivlari.
Psixologiya fanida shaxsni aqliy, amaliy harakatga va xulq-
atvorini amalga oshirishga undovchi, muayyan ehtiyojlarni qondirish bilan uzviy
bog‗liq sababiyat motivlar deb ataladi. Ta‘rifdan ko‗rinib turibdiki, ularning asosiy
funksiyasi insonni harakatga, xulq-atvorni amalga oshirishga undovchi sabablar
(omillar), ichki turtkilar vazifasini o‗tashdan iboratdir. Bu holatni o‗quv faoliyatiga
ko‗chirish uchun quyidagi voqelikni izohlab berish ayni muddaodir: matematika
darsi borayapdi deb tasavvur qilaylik, bu jarayonda barcha o‗smirlarning diqqati-
e‘tibori daftarga, berilgan topshiriqni bajarishga yo‗naltirilgan, unga to‗plangan va
markazlashtirilgandir. Ularning barchasining maqsadi yagona, u ham bo‗lsa
qo‗yilgan topshiriq (masala)ni yechishdir. Lekin maqsadning umumiy bo‗lishiga
qaramay, ularda o‗quv faoliyatining motivlvri turli-tuman ko‗rinishga egadir,
chunonchi:
1) ―a‘lochi‖ yoki ―yaxshi‖ baho olish;
2) ota-onasini o‗zi erishgan yutuqlari bilan xursand qilish;
3) o‗qituvchining maqtoviga, tahsiniga sazovor bo‗lish;
4) qo‗yilgan topshiriq (masala) unda qiziqish uyg‗otganligi;
5) savodxon bo‗lish istagining mavjudligi;
6) o‗quv predmetining ijtimoiy va amaliy ahamitga molikligi;
7) kasbiy xislatlarni shakllantirishdagi o‗rni;
8) topshiriqni yechishga ra‘yi yo‗q, lekin uni bajarishdan boshqa iloji yo‗qligi
va boshqalar. Xuddi shunga o‗xshagan holatlar o‗quv predmeti materiallarini
o‗zlashtirish faoliyatining har qaysisida uchrashi ehtimoldan xoli emas.
O‗qitish samaradorligini oshirishni bosh maqsad qilib qo‗ygan o‗qituvchi
uchun o‗smirlarning o‗quv motivlariga nisbatan befarqlik hukm surishi aslo
mumkin emas, chunki har qaysi saboq oluvchining his-tuyg‗usi, ichki ruhiy
kechinmalari, xohish va istaklari to‗g‗risida muayyan o‗qish motivlari muammosini
tadqiqot qilgan jahon psixologlari ularni ikki kategoriyaga yoki guruhga ajratib
tekshirishni lozim topadilar.
Birinchi kategoriyaga taalluqli motivlar o‗quv faoliyatining mazmuni,
mohiyati hamda uning jarayonlari, sharoitlari bilan bevosita uyg‗unlashgandir.
Ikkinchi kategoriyaga kiruvchi motivlar tizimi o‗smirlarning atrof-muhit bilan
keng ko‗lamdagi o‗zaro munosabatlariga, ularning begona, o‗zga kishilar bilan
muomalaga kirishish ehtiyojiga, ijtimoiy turmush voqeligiga nisbatan shaxsiy
qarashiga bog‗liqdir.
O‗quv faoliyati mazmuni bilan uzviy bog‗liq motivlar tizimini shartli ravishda
ikki guruhga ajratib,ularni ijobiy (musbat,pozitiv) va salbiy (manfiy,negativ) deb
nomlash mumkin.Bunday atamalarni qo‗llashdan asosiy maqsad mahalliy
an‘ana,ijtimoiy tajriba (stereotipizatsiya darajasidagi ta‘sirchan kuchli tashqi omil)
ekstremal holat ta‘sirida keskin ruhiy burilishlar yasashga qodir psixologik
mexanizmlarni aniqlashdan iboratdir. Odatda salbiy(negativ) motivatsiya shunday
vaziyatda vujudga kelishi mumkinki, qachonki o‗smir bilimlarni o‗zlashtirmaslik
oqibati qanday ko‗ngilsiz holatlarga olib kelishini anglab yetsa (jazolanish, ota-
onalar tanbehi, sinfdoshlar, e‘tirozi, yomon baho olish, jamoa a‘zolari orasida
obro‗sizlanish va boshqalar) va ana shunga muvofiq sa‘y-harakatlarni amalga
oshirish. Salbiy motivatsiyaga ega bo‗lgan o‗smir yoki o‗quvchi kamroq musibatli (
mushkul ahvol) yo‗lni tanlab ta‘lim jarayonida qatnashishda davom etadi. Bunday
o‗qish motivatsiyasiga aloqador o‗smirlar va o‗quvchilar yuqori ko‗rsatkichlarga,
muvaffaqiyatli o‗zlashtirish imkoniyatiga ega bo‗lmaydilar, chunki ishtiyoqsiz
mashg‗ulotga, darsniga darsga qatnashish tuyg‗usi, bilim va o‗quv predmetiga
nisbatan qiziqishi mavjud emasligi bunga ma‘noviy to‗siq bo‗lib xizmat qiladi.
Buning natijasida o‗zlashtirmovchi, bo‗sh o‗zlashtiruvchi, sust o‗quvchilarning safi
tobora kengayib boradi, bu narsa kundalik odatga aylana borsa, u stereotip
darajasiga o‗sib o‗tishi mumkin. Mustaqil va muvaffaqiyatli o‗qish esa shaxsdan
faol, qat‘iy, ijodiy izlanishlarni taqozo qiladi va shunga o‗xshash talablarni
o‗zlashtiruvchi oldiga qo‗yadi. Shaxsning mazkur holatlarga tayyor emasligi,
undagi imkoniyatlarning cheklanganligi sababli o‗zlashtirmovchilar qatorini
to‗ldirishga, bir sinfda yoki kursda ikki yil o‗qishga olib keladi, o‗sha qiyinchiliklar
bilan o‗z sinfi, kursini tamomlaydi. Bunday toifadagi o‗smirlar o‗quv faoliyati
motivatsiyasini qayta qurish evaziga ijobiy natijalarga erishishi mumkin.
O‗smirlarda o‗qishga nisbatan salbiy motivatsiya birdaniga vujudga
kelmaydi, balki uni keltirib chiqaruvchi bir necha xususiyatli omillar ta‘sir etishi
ehtimol.Ma‘lumki, birinchi sinf, kollej, akademik litsey o‗quvchilari, o‗ta kuchli
xohish, qiziqish, yuksak ezgu niyatlar bilan sinfga va sinfga kiradilar. Ularning
barchasida tevarak-atrof va ijtimoiy muhitda o‗z o‗rnini o‗quvchi sifatida egallash
ehtiyoji mavjud bo‗lib, yangi vaziyatda muayyan faoliyatni amalga oshirish
ishtiyog‗ini keltirib chiqaradi. Yangicha vaziyat, o‗ziga xos talab, qoidalar,
munosabatlar muhitidagi xoh birinchi sinf o‗quvchisi, xoh o‗smir bo‗lishidan qat‘i
nazar ularning har qaysisi o‗qishga qiziqib, mas‘uliyat sezib, vijdonan, ijobiy
munosabatda bo‗ladi. Ammo ta‘lim jarayonida o‗smirlarning ayrimlarida o‗qishga
nisbatan ijobiy munosabat asta-sekin so‗na boshlaydi. Yangi muhit, ilm
dargohlaridagi majburiyatlar, pozitsiyalar, qonun-qoidalar o‗z ahamiyati, nisbiy
yangilik xususiyatini yo‗qota boradi, his-tuyg‗ularga serob, quvnoqlar davrasiday
tasavvur etilgan sinf (sinf) g‗ayritabiiy ko‗rinish kasb etadi.
O‗qishga nisbatan saboq oluvchilar munosabatini aniqlashga harakat qilgan
o‗qituvchi qanday o‗zgarishlar yuz berayotganini qayd qilish uchun ayrim
mezonlarni ta‘kidlay boshlaydi:
a) xayolparishonlik vujudga keldi;
b) vijdonan yondashish yo‗qoldi;
c) boshqalardan ko‗chirib olishni odat qildi;
d)yolg‗on so‗zlash va bahona qidirishga o‗rgandi;
e)darslarni qoldiradigan bo‗lib qoldi;
f)mustaqil topshiriqlarni bajarmay qo‗ydi va boshqalar.
O‗qituvchi yoki o‗qituvchilar jamoasi yuqorida taxmin qilingan o‗smirlar yoki
o‗quvchilardagi salbiy o‗zgarishga nisbatan an‘anaviy tartib-intizom metodlarini
tatbiq qiladi:
a) kundaliklarga ogohlantirish yozish;
b) ota-onalarga bu to‗g‗risida ma‘lumot berish;
c)sinf rahbari,maktab rahbariyatiga xabar berish;
d) darsdan keyin olib qolib qattiq uyaltirish;
e) bilim dargohidan haydash masalasini qo‗yish
Bunday aniq voqelik har qanday maktab,kollej, akdemik litsey, oliy ta‘lim
tizimida yuz berib turadi. Bizningcha, jazo choralarini ko‗rishga shoshilishdan
ko‗ra, mazkur ―Muammoni keltirib chiqaruvchi omillar qaysilar?‖ , ―Nega shunday
hodisa yuz berdi?‖ degan savollarga javob qidirish odilona yondashishdir.
Jumladan, ―O‗quvchilar va o‗smirlar xulq-atvoridagi o‗zgarishlarning qanday
motivlari mavjud?‖, ―O‗qishga nisbatan o‗zgaruvchvn munosabatni yuzaga
keltiruvchi sabablar nimalardan iborat?‖, ―Sinfda (sinfda) va undan tashqari u yoki
bu xatti-harakatlarni amalga oshirishga undovchi omil qaysi?‖
Yuqorida ta‘kidlab o‗tilgan munosabat va xulq-atvor motivlarini chuqur va
mukammal o‗rganmasdan turib, pedagogik ta‘sir o‗tkazish chora va tadbirlarini
qo‗llash mumkin emas, chunki motivni turtki sifatida namoyon qiluvchi ichki va
tashqi ta‘sirni aniqlamasdan, unga ilmiy yondashib bo‗lmaydi.Psixologiya fanida
ikkinchi bir yo‗l bor ekanligi ta‘kidlab o‗tiladi, lekin u biroz murakkabroq, shunga
qaramasdan ko‗zlangan natijani berish imkoniyatiga ega. Odatda qattiqqo‗llik
(qat‘iy tartib-intizomlilik, talabchanlik), adolatsiz jazolash (qaysiki o‗qish motivi
noaniq, o‗rganilmagan bo‗lsa) shaxsning psixikasiga zarar keltiradi, bilim olishga
hech qanday yordam ko‗rsatmaydi. qattiqqo‗llik, hattoki qat‘iyatlilik eng muhim
fazilat bo‗lib hisoblanadi, agarda shaxsdagi u yoki bu xususiyatli xulq-atvor turtkisi,
yaqqol vaziyat sabablari chuqur tahil qilinsa, asoslansa. Sinf yoki sinfdagi
mashg‗ulotlar, ya‘ni bilimlar, ko‗nikma va malakalarni shakllantirishga
yo‗naltirilgan bo‗lsa, lekin ular ―o‗rtamiyona‖ shaxsga mo‗ljallansa, u taqdirda bir
necha xususiyatli psixologik holatlarni yoki sub‘ektiv kechinmalarni keltirib
chiqaradi. Oqibat natijada iqtidorli, yaxshi o‗zlashtiruvchi, uquvchan o‗quvchi va
o‗smirlarda o‗qishga nisbatan qiziqish sovushiga, ular kutgan ma‘lumot ko‗lami,
uzatilish sur‘ati qoniqish hissini asta-sekin yo‗qolishiga olib kelishi mumkin.
Ma‘lumotlarning ilmiy yangiligi sayozligi, ta‘lim metodining bir xilligi, mustaqil
mashg‗ulotlar o‗tkazilishi bir uslubda olib borilishi saboq oluvchilarda intilish
hissini pasaytiradi, kutilayotgan ilmiy axborot qoniqtirmaydi. Oradan muayyan
vaqt o‗tishi bilan mashg‗ulotlardan qiziqroq, ilmiyroq ma‘lumotlar kutish turadi:
o‗qituvchi o‗zlashtirmovchiga ishonch bildiradi, oqibat natijada uni o‗zini o‗zi
sinashga turtki beruvchi nozik mexanizmni topishga da‘vat etadi, o‗z vaqtida
arzimas yutuq uchun qo‗llab-quvvatlanish muvaffaqiyat garoviga aylanadi. Bunga
qo‗shimcha ta‘sir etuvchi turtki sifatida emas, balki u boshqa motiv doirasida
o‗sadi, o‗zaro ta‘sir ostida salbiy o‗qish motivatsiyasi o‗quvchi (o‗smir)ga sinf
(kurs) jamoasi orasida ijobiy, ijtimoiy-jamoat fikrini uyg‗otish yuksak
ko‗rsatkichlarni keltirib chiqaradi.
| 