5-Amaliyot
MAVZU: Ergonomika fiziologik talablar
REJA
1 Sanoat asbob-uskuna jihozlarini loyhalashtirish;
2 Insonning ko'rish maydoni;
3 Optik illyuziyalar.
Sanoat asbob-uskuna jihozlarini loyhalashtirganda (asbobni, dastgohni va mashinani ) ish jarayonida ishchi kuchi qancha sarfianganini hisobga olish kerak.
Mehnat jarayonida aqliy-ko'rish apparati va harakatlantirish sohasining faoliyati oshganligi sababli u charchab, horib qoladi. Bu uning e ’tiborini, harakatdagi aniqlik va muvofiqlik (koordinatsiya ) buziladi, ishda xatolarga y o i qo‘yiladi.
Shu sababli inson mehnat faolivatiga qulay sharoit yaratish uchun texnikani insonga moslashtirilishi, ayniqsa xavfli zonalarda yaxshi natijalar beradi.
Texnika hayotimizning hamma jabhalarida: san’atda, sanoat, ishlab chiqarishda, qishloq xo'jaligida, tibbiyot, sportda va boshqa sohalarga kirib ketgan. Barcha buyumlar dunyosi insonlar tomonidan talab, ehtiyojdan kelib chiqqan holda yaratiladi, uni tarbiyalaydi va shakllantiradi.
Buyumlarning insonga ta’siri ko‘p bo‘lib, chunonchi, yaratish, ishlatish, ayniqsa ish jarayonida bilinadi.
Ishda qatnashayotgan barcha buyumlarni 3 guruhga bo'lish mumkin.
1. Mehnat predmetlari.
2. Mehnat qurollari.
3. Mehnat sharoiti va holati, vaziyatini yaratuvchi buyumlar.
Estetik va funksional texnik tomondan takomillashgan bu guruhlar ishni nafaqat yengillashtirib, balki mehnat unumdorligini oshiradi, ijodiy lazzat bag‘ishlaydi, mehnatni quvonchli qiladi hamda insonning mehnatga bo‘Igan munosabatini o ‘zgartiradi. Inson tanasining antropometrik о Uchamlaridantashqari dizayner uning anatomo-fiziologik xususivatlarini bilmog'i, chunonchi. mushaklarining funksional imkoniyati. berilgan zo'riqishning kattaligi, massaning inson tanasiga tarqalishini, ichki a'zolar anatomiyasini. inson gavdasining holatiga qarab uning funksional xususiyatini bilmog'i darkor. Antropometrik ma'lumotlarni insonning funksional va fiziologik imkoniyatlariga bog'lagan, ya’ni harakatining xususiyatiga. chunonchi ish jarayonida inson xatti-harakatiga bog'lagan holda olib borish kerak. Har bir xatti-harakat sodda va bir maromda boiishi, keyin keladigan harakat uchun oldingi harakat o'ng'ay boiishi, ravon boiishi; to'xtovsiz egri chiziqli harakat. vakka-yolg'iz harakatga qaraganda tez. boshqa yo'nalish tomon yo'naltirilishi; aylanma harakat. olg'a intilish harakatiga qaraganda tezroq, qoining gorizontal harakati vertikal harakatga nisbatan tezroq va aniqroqdir. Q oining dinamik-harakatchan ishi. tik turgan holatda bajariladi, texnologik ruxsat bo'lsa. aniq harakatlarni o'tirgan holatda bajarish ko'zlangan maqsadga yetkazadi.Bir qo'lda ishlarni tez bajarish 60° burchak ostida bo'lishi. to 'g 'ri oldinga yo'naltiiiishi. ikki qo'lda bir vaqtning o'zida bo'lsa. 30° burchak ostida bo'lishi kerak. Optimal zonada ya'ni ish bajarish maydoni oralig'ida ishchining q o ii cheklangan yoyni chizsa ham charchatadigan harakatlar bajariladi,. Ish zonasining oichovlari. xizmat qiluvchi mashinaning konstruktiv xususivatlariga bogiiq bo'lib. u maketda tajriba yoki loyihalashtirish jarayonida somatogvafiya yo'li bilan aniqlanadi.
Somcitografiya-inson haqida yangi fan bo'lib. anatomik xususiyatlar asosida ish jarayonida operatorning tana holati va uning o'zgarishini tahlil etadi. Harakat jarayonida bajariladigan zo'riqish oicham i q o i harakati bilan juda bogiiqdir. Shu soha olimi Y. M. Ufiyand tomonidan ko'p sonli ishchi erkak va ishchi ayollarning turli mushak guruh larining kuchini tekshirib ko'rdi (7-jadval)
6 kg yukni ko'tarish va surib qo’yish vengil jismoniy kuchla - nish, 6-5 kg o'rtamiyona. 15-30 kg o ’rtacha, 30—50 kg og'ir hisoblanadi. 0 ‘tirib suyangan holda pedalni oyoq orqali kuch bilan bosganda kuchlanishni 2000 H gacha oshirish mumkin (Tizzaning egilish burchagi 60° ga tengdir). egilish burchagi kichrayganda esa zo'riqish kattaligi kichrayadi. 3.1. K o‘rish Dizayn sohasida ishlayotgan dizayner, arxitektor, muhandis insonning ko'rish apparati anatomik-fiziologik xususiyatlari orqali ko’rish maydonining asosiy doirasi va chegarasini aniqlash mumkin. K o'rish maydoni bir necha zonalarga bo‘linadi: - kuzatish zonasi (1.5-3°); - bir lahzada ko'rish zonasi (18° atrofida): - effektli ko'rish zonasi (30° atrofida). Zonaning kuzatish burchagi boshning burilish burchagiga mos keladi. 35° va 45° vertikal tekislikka boshning burilishi uncha zo'riqishga olib kelmaydi. K o'rish maydoni va uning zonasi chegarasidan tashqari ko'rish qonuniyatlarini hisobga olish kerak. chunonchi: (22-rasm).
1. Ko'zning farqlash, ajratish sezgi markazidan chetga qarab birdan qisqarib ketadi.
2. Rangli ko'rish ko'zning markaziy qismi turi orqali, axromatik (oq-qora) rangsiz esa chetki qismi orqali idrok etiladi.
3. Monoxromatik (bir xil) ranglar ko'rish maydonida turli chegaralarda, sariq va ko'k juda keng chegaralarda, qizil va yashil esa tor chegarada idrok etiladi.
4. Ko'rish maydoni chetga qarab surilganda bir xil ranglar o'zgaradi: qizil va yashil-sariqlashadi, qirmizi, to‘q qizil rangkoicaradi.
5. Uzoq masofalardan ko'k rangni ko'rish umuman qivinlashadi.
6. Noharakatdagi obyektga qaraganda harakatdagi obvektlarni chetki perfiriya ko‘rish bilan yaxshi idrok qilinadi.
7. Insonning ko'zi bir qarashning o'zida 5 perefiriya 7 hajmdan iborat alohida obyektni ko'ra oladi.
Dizayner. arxitektor, muhandis. ko;z harakatining umumiy fiziologik qonuniyatlariga asoslanib, quyidagi narsalarni bilishi kerak:
A) ko'zning gorizontal harakati. vertikal harakatga qaraganda tezroqdir:
В) ko'zning vertikal harakati, gorizontal harakatga qaraganda tez toliqadi;
D) gorizontal buyumlarning o'lchami, proporsiyalari vertikal buyumlarga qaraganda yaxshi baholanadi. dernak gorizontal tekislikdagi harakatlar, vertikalga qaraganda aniq, ravshan ko'rinadi.
E) ko'z fizik tananing bir qismi bo'lib, sustkashlik faoliyatiga ega bo‘lgani uchun to'g'ri chiziqli shaklni siniq chiziqli shaklga qaraganda osonroq idrok qiladi. Bu keskin shakllardan voz kechish kerak degan so'z emas;
F) ko'zning sakrab ro'y beradigan (mijja qoqib) harakati ritmik kompozitsiya qo'llashni talab etadi.
Inson faoliyatida ko'zning charchog‘i asosiy omil hisoblanadi, qaysiki yorug'likni sezuvchi ko'z pardasiga qaraganda ko‘zning harakatidagi apparati tez charchaydi.
Shu bois ish jarayonida ko'zning harakat marshrutini qisqartirish maqsadga muvofiqdir. Bu ayniqsa axborot va boshqarish panelida xizmat qiluvchi operator ish sharoiti uchun ko'proq e'tibor berish kerakligiga bir eslatmadir.
Ko'rish idroki bundan tashqari ko'rish illyuziyasi va ko'rishning o'ziga xos xatolari kabi xususiyatlarni ham o ‘z ichiga oladi (23- rasm).
a-M yulIer-Layer illyuziyalari;
b-kvadrat tomonlari shakli o'zgarganga o'xshab ko'rinishi;
d-burchaklarning baravar emasdek ko'rinishi;
e-bo'ylam a-enlam a chiziqlar chizilgan sathlar xuddi teng emasdek tuyuladi;
f-yuqori tomon taralgan vertikal-parallel chiziqlar ancha uzunroq bo'lib, tuyuladi;
g-oq va qora rangga bo'yalgan bir xil kattalikdagi shakllarning katta yoki kichraytirib xato ko'rinishi;
h-turli kattaliklardagi doiralar ichida joylashgan bir xil doira vuzalarining o'zgarganga o'xshashi;
i-devortekisliklarigorizontalvavertikalchiziqiargabo'linganda. xonadagi harakat va osudalikning o'zgarishi.
Savollar:
1 Ishda qatnashayotgan barcha buyumlarni 3 guruhga bo'lish mumkin, bular?
2 Dizayner. arxitektor, muhandis. Ko’z harakatining umumiy fiziologik qonuniyatlariga asoslanib qanday bilim va kunikmalargan ega bo’lishi mumkin?
|
