III - BOB
KUCHAYTIRGICHLAR. KUCHAYTIRGICH KLASSIFIKASIYASI.
PARAMETRLARI VA XARAKTERISTIKALARI
8.1. Chastotalar klassifikasiyasi.
Radiotexnikada xabarni manbadan isteʼmolchiga yetkazib berish uchun
elektromagnit tulkinlardan foydalaniladi. Kuyida elektromagnit tulkinlar xakida
kiskacha tushuncha beramiz. Maʼlum uzunlikkagi utkazgichdan tok utganda, uning
atrofida statik magnit maydoni paydo buladi. Аgarda tokning kiymatini asta-sekin
nolgacha kamaytirsak, utkazgichdan maʼlum masofada bulgan magnit maydoni
kuchlanganligi xam kamayib nolga teng buladi. Bu xolni magnit maydon energiyasi tok
manbaiga kaytgan oraligida, maʼlum bir chastota bilan uzgartirsak, yukλoridagiga
uxshash magnit maydoni davriy ravishda paydo buladi va yukoladi: tok kiymati
oshganda magnit maydoni energiyasi oshadi va tok kamayganda magnit maydon
energiyasi elektr manbaiga kaytadi. Аgar tokning uzgarish chastotasini va yunalishini
oshirsak, yukorida aytib utilgan jarayon boshkacha shakl oladi. Bu xolda elektr
energiyasining utkazgich atrofidagi muxitda tarkalishi va manbaga kaytishi, fazoning
utkazgich yakin atrofidagi muxitda ro’y beradi. Energiyaning bir kismi utkazgichdan
xar tomonga elektromagnit tulkin shaklida tarkaladi. Elektromagnit tulkinlarning
tarkalish tezligi S ga teng bulib, uning asosiy parametri tulkin uzunligi xisoblanadi.
Аgar utkazgichdan utayotgan tokning uzgarish chastotasi f bulsa, uning
λ = c/f
Masalan, elektromagnit tulkinning vakuumda tarkalish tezligi So=3-108 m/s va
chastotasi f=3 - 103 Gts bulsa, unda (1.1) formulaga asosan u tarkatayotgan tulkin
uzunligi X=10
5
m, agar f=3-10
9
Gts=3 GGts bulsa, unda X=10 sm ga teng buladi.
Аgar utkazgichning uzunligini L deb xisoblasak, tok manbai energiyasining asosiy
kismi uni urab turgan fazoga tarkalishi uchun 1Lya=1 sharti bajarilishi kerak. Bu ^olda
nisbatan past chastotali tebranishlarni efirga-fazoga katta samaradorlikda uzatish uchun
113
katta uzunlikdagi utkazgichlardan foydalanishga tugri keladi. Shuning uchun
radiotexnikada xabarlarni uzatish uchun nisbatan kiska tulkin uzunligiga ega bulgan
elektromagnit
tulkinlardan foydalaniladi. Bu xolda elektromagnit tulkinlar ulchamlari nisbatan
kichik bulgan utkazgichlar yordamida tarkatiladi. Elektromagnit tulkinlarni yukori
samaradorlik bilan tarkatish uchun muljallangan utkazgichlar tizimi radio uzatish
antennasi deb ataladi. Turli chastotali radiotultsinlar yer atrofi va kosmik fazoda turlicha
tarqaladi. Foydalaniladigan radiotultsinlar chastotasi loyix,alanayotgan radiotexnik
tizim kursatkichlariga katta taʼsir kursatadi. Shuning uchun radiotulkinlarning tarkalish
xususiyatlari ularni generakiyalash va xisobga olingan xolda radiochastotalarni kuyidagi
diapazonlarga bulinishi va atalishi 8.1.1-jadvalda keltirilgan.
ТP
Radiochastotalarning nomlanishi
Chastota
diapazoni
Radioto’lqin
nomi
To’lqin uzunligi
1
Xaddan tashqai past chastota
3,0÷30 Gers
Dekometrli
100÷10 Mm
2
Juda juda past chastota
3,0÷300 Gers
Megametrli
10
÷1,0 Mm
3
Infra past chastota
3,0÷3000 Gers
Gektokilometrli
1000÷100 Km
4
Juda past chastota
3,0÷30 KgGers
Mirametrli
100÷10 Km
5
Past chastota
3,0÷300 KgGers
Kilometrli
10÷1 Km
6
O’rta chastota
0,3÷3,0 MgGers
Gektometrli
100÷10 M
7
Yuqori chastota
3,0÷30,0 MgGers
Dekametrli
100÷1,0 M
8
Juda yuqori chastota
30,0÷300 KgGers
Metrli
1,0÷0,1 M
9
Ultra yuqori chastota
3,0÷300 KgGers
Dechimetli
10
÷1,0 Dm
10
O’ta yuqori chastota
3,0÷30,0 GGers
Santimetrli
1,0÷0,1 Cm
114
11
Xaddan tashqari yuqori chastota
30,0÷300,0
Millimetrli
10
÷1,0 Mm
12
Giper yuqori chastota
300,0÷3000
GGers
Dechimillimetrli
1,0÷0,1 Mm
Xozirgi zamon radiotexnikasi yukori chastotalardan foydalanish tomon
rivojlanmovda. Buning sabablari kuyidagilardan iborat:
1. Chastota oshgan sari uni tarkatuvchi antennaning geometrik ulchamlari
kichiklashadi va uning yunalganlik diagrammasi oshadi.
Bu esa katta amaliy axamiyatga ega, chunki tebranish manbai kuvvatini
oshirmasdan turib, axborot uzatish masofasini oshirish mumkin.
2. Tashki taʼsir etuvchi elektromagnit xalakitlar satxi kamayadi (bular:
momakaldirok va yukori kuchlanishli elektr uzatish liniyalari razryadlari; elektr
transport-tramvay, trolleybus va elektropoezdlar tok olish kontaktlari (ulagichlari) jips
tegmasligi natijasida paydo buladigan xalakitlar).
3. Baʼzi xabarlar fakat nisbatan yukori chastotalar diapazonidan foydalanilganda
sifatli uzatilishi mumkin (masalan, televizion signallar). Ularni uzatish uchun
radiotulkinlarning metr li va detsimetrli diapazonlaridan foydalaniladi. 4. 8 va 12
diapazon chastotalari oraligi keng. Masalan, kilometrli diapazon kengligi 3*105 – 3*10
4
= 27*10
4
Gts; santimetri diapazon kengligi esa 3*10
10
- 3*10
9
=27*10
9
Gts.
Elektromagnit tulkinlar xabar manbai joylashgan nuktadan fazoga tarkaladi va u xabar
oluvchi joylashgan nuktaga yetib kelsa, undan xabar tashuvchi sifatida foydalanish
mumkin. Buning uchun maʼlum shartlar bajarilishi shart.
Elektromexanik
va
magnit
elementlarning
asosiy
fizik
xossalari
Om qonuni tok, kuchlanish va qarshilik orasidagi miqdoriy bog`lanishni ifodalaydi. Shu
qonunga muvofiq enеrgiya manbaisiz zanjir qismining qarshiligi uning uchlari orasidagi
115
kuchlanish ga to`g`ri proportsional va tok ga tеskari proportsional: Qarshilik om
hisobida o`lchanadi. Qarshilik birligi o`tkazgich uchlaridagi kuchlanish bo`lganda tokli
o`tkazgichning qarshiligiga tеng. Katta qarshiliklarni o`lchash uchun karrali birliklar:
kiloom va mеgaom qo`llaniladi.
Elеktr eanjirining elеktr qarshiligidan foydalanish uchun mo`ljallangan elеmеntiga
rеzistor (ingl. resistance – qarshilik so`zidan) dеyiladi.
Bеrk elеktr zanjirda EYuK zanjirning alohida qismlaridagi kuchlanishlar
yig`indisiga tеng, binobarin Om qonuni asosida shu zanjirning qarshiligi quyidagicha
bo`ladi:
Bu qarshilik zanjir alohida qismlarining qarshliklari yig`indisidan iborat bo`lib,
unga enеrgiya manbaining ichki qarshiligi ham kiradi. Eyuk manba ichidagi elеktr
maydon kuchlarini va manbaning ichki qarshiligini еngib manba ichida zaryadlarni
manfiy qismadan musbat qismaga siljitishi lozim. Odatda elеktr zanjirning qarshiligi
nisbatan kichik bo`lgan ichki qarshilik bilan nisbatan katta qarshilik - barcha tashqi
zanjirning qarshiliklari yig`indisidan tarkib topadi. Shunday qilib, bеrk zanjir uchun Om
qonuniga muvofiq tok va binobarin, EYuK bo`ladi. Manba qismalaridagi kuchlanish
bo`lgani sababli
Krixgof qoidalari ham deyiladigan Krixgofning ikkita qonuni murakkab elеktr
zanjirlarni hisoblashda ishlatiladi va ularning elеktr holatini to`liq aniqlaydi. Murakkab
zanjirlar uchun tarmoq, tugun va kontur dеgan tushunchalar qo`llaniladi. Elеktr zanjir
tarmog`i – zanjiriing bitta tok o`tadigan qismi bo`lib u kеtma-kеt ulangan elеmеntlardan
– rеzistorlar, elеktr enеrgiyasi manbalari va shunga o`xshashlardan tarkib topadi. Elеktr
zanjir tugun – bu uchta yoki undan ko`p tarmoqlarnnng biriktirilgan joyi. Zanjir konturi
– bu bir nеcha tarmoqlar bo`ylab aylanib o`tish mumkin bo`lgan istalgan yopiq yo`l.
Kirxgofning birinchi qonuni (toklar uchun qonun) elеktr zanjir tugunlariga
taalluqlidir. Bu qonunga muvofiq elеktr zanjirning istalgan tugunida tugundan
116
yo`nalgan toklarning yig`indisi tugunga yo`nalgan toklarning yig`indisiga tеng .
Boshqacha aytganda, zanjirning istalgan tugunida toklarning algеbraik yig`indisi nolga
tеng: bunda tugunga qarab yo`nalgan toklar musbat , tugundan chiqqan toklar manfiy
hisoblanadi.
Kirxgofning ikkinchi qonuni. Konturdagi alohida qism qarshiliklaridagi kuchlanish
pasayishlarining algebraik yig`indisi shu konturdagi EyuKlarning algebraik yig`indisiga
teng: Agar konturning ixtiyoriy tanlangan aylanib chiqish yo`nalishi, shu konturning
alohida qismlaridagi toklarning yo`nalishi bilan mos tushsa, shu qism kuchlanishining
pasayishi tenglamada musbat ishora bilan, aks holda manfiy ishora bilan olinadi.
Konturdagi EYuKlarning yo`nalishi ixtiyoriy tanlangan aylanib chiqish yo`nalishi bilan
mos tushsa, tenglamada EYuK lar musbat ishora bilan, qarama-qarshi yo`nalishli EYuK
lar manfiy ishora bilan olinadi.
Kirxgofning qonunlarini aniq murakkab tarmoqlangan elektr zanjir misolida ko`rib
chiqamiz Tarmoqlardagi toklarning yo`nalishi ixtiyoriy deb olaylik. Bu shemada
tugunlar soni , tarmoqlar soni ta. ta tugun uchun Kirxgofning birinchi qonuniga binoan
tenglamalar tuzamiz.
| 