123
10. Kuchaytirgichlarda teskari bog’lanish
10.1 Qayta (teskari) aloqa turlari.
Kuchaytirgichlarda teskari bolanish deb kuchayib chiqqan signal energiyasining
bir qismini uning kirishiga qayta uzatilish jarayoniga aytiladi.
Shuni aytish kerakki, deyarli barcha kuchaytirgichlarda ichki zararli (parazit)
teskari bolanish bo’ladi. Bu, asosan, kuchaytirgich tarkibiga kirgan elementlarning ideal
bo’lmasligi natijasida ularda sodir bo’ladigan fizik jarayonlar (elektrodlararo siimni
bo’lishi va ‘.z.o) oqibatidir. Tashqi reaktiv elementlar – siim va induktivlik elementlari
‘am zararli teskari bolanish paydo bo’lishiga olib keladi. Ichki va tashqi zararli teskari
bolanish kuchaytirgichning parametrlarini kutilmagan ‘olda o’zgartirib, uning normal
ishlashiga zararli ta’sir etadi. Lekin, kuchaytirgichga kuchaytirish stabilligini oshirish,
buzilishlarini kamaytirish, o’tkazish so’asini kengaytirish, kirish va chiqish qarshiligini
o’zgartirish va boshqalar uchun foydali boshqariluvchi tashqi teskari bolanish ‘am
kiritish mumkin.
10.1.1 - rasmda ko’rsatilgan tashqi teskari bolanishli qurilmaning struktura
(tuzilish) sxemasi tarkibiga, chastotaviy uzatish koeffitsienti K()=K(j) bo’lgan
kuchaytirgich va uzatish koeffitsienti ()=(j) bo’lgan teskari bolanish zanjiri
(kuchaytirgich bilan energiya uzatish zanjiri ‘alqa deb ataladi) kiradi. K() va ()
qiymatlar kompleks qiymatlar bo’lib (ular soddalashtirish uchun rasmda K va
ko’rinishda berilgan) kuchaytirgich va teskari bolanish zanjirida reaktiv elementlarning
bo’lishi natijasida vujudga keladigan fazaviy farqlarni ‘isobga oladi.
10.1.1 - rasm. Teskari bog’lanishli
kuchaytirgich sxemasi
124
Teskari bolanish kuchay-tirgichlari ishchi chastotalari polosasida faoliyat
ko’rsatgan-ligi uchun zararli teskari bolanishlarning ta’siri se-zilarli bo’lmaydi va uni
‘isobga olmaslik mumkin. Bu ‘olda uzatish koeffitsienti K() o’rniga kuchlanish
bo’yicha kuchaytirish koeffitsientidan foydalanish mumkin. Bu parametr va teskari
bolanish ‘alqasi uzatish koeffitsienti (), kuchlanish bo’yicha moddiy qiymatlar K va
lar bilan xarakterlanadi. Tok va kuchlanishlar ‘am ishchi chastotalar polosasida
moddiy qiymatli bo’ladi.
10.1.2 -rasmda teskari bolanishli kuchaytirgichlarning ko’p tarqalgan turlarini
struktura sxemalari ko’rsatilgan.
10.1.2-rasm. Teskari bolanishli kuchaytirgichlarning struktura sxemasi: a -
kuchlanish bo’yicha ketma-ket; b-tok bo’yicha ketma-ket; v- kuchlanish bo’yicha
parallel; g-tok bo’yicha parallel.
125
Teskari bolanish zanjirining kuchaytirgich chiqish zanjiriga ulanish usuliga qarab
teskari bolanish tok yoki kuchlanish bo’yicha bo’ladi. Agar teskari bolanish kuchlanish
kuchaytirgichning chiqish kuchlanishiga to’ri proporsional bo’lsa, kuchlanish bo’yicha
yoki chiqish tokiga proporsional bo’lsa tok bo’yicha teskari bolanish deyiladi. Agar
teskari bolanish kuchlanishi bir vaqtda ‘am chiqish kuchlanishga ‘am chiqish tokiga
proporsional bo’lsa, bunday teskari bolanish aralash teskari bolanish deyiladi. Teskari
bolanish zanjirining kuchaytirgichini kirish zanjiri bilan ulanishiga qarab ketma - ket va
parallel ulangan teskari bolanishlarga ajratish mumkin.
Teskari bolanishli kuchaytirgichni asosiy ifodalarini aniqlash uchun 10.1.3 a -
rasmda ko’rsatilgan kuchlanish bo’yicha ketma - ket teskari bolanish sxemasidan
foydalanamiz.
Sxemada
quyidagi
asosiy
parametrlar
ko’rsatilgan:
U
o
-
kuchaytirgichning kirishidagi o’zining kuchlanishi (signal kuchlanishi); K=U
chik
/U
o
-
kuchaytirgich o’zining kuchaytirish koeffitsienti; U
TB
- teskari bolanish kuchlanishi;
=U
TB
/U
chik
- teskari bolanishni uzatish koeffitsienti. Teskari bolanishli kuchaytirgichni
kuchaytirish koeffitsienti K
TB
=U
chik
/U
kir
keltirib chiqarishni ko’rib chiqamiz.
Kuchaytirgichning
kirishidagi
o’zining kuchlanishi quyidagi yiindidan
aniqlanadi:
U
o
=U
kir
+U
TB
(10.1.1)
Bu tenglikni ikki qismini U
chik
bo’lsak
чик
ТБ
чик
кир
чик
o
U
U
U
U
U
U
+
=
(10.1.2)
va bo’linmalarni kiritilgan koeffitsientlar orqali ifodalasak:
+
=
ТБ
К
К
1
1
(10.1.3)
Bu tenglikdan teskari bolanishli kuchaytirgichining kuchaytirish koeffitsientini
aniqlaymiz
126
К
К
К
ТБ
−
=
1
(10.1.4)
Parametr K
=U
TB
/U
o
teskari bolanish faktori yoki uzilgan teskari bolanish
‘alqasining kuchaytirish koeffitsienti deyiladi. 10.1.3 a–rasmda ko’rsatilgan sxema
uchun teskari bolanish ‘alqasi uzilgan bo’ladi, agarda teskari bolanish kuchlanishi
zanjiri ochiq bo’lsa, qiymat K-1 teskari bolanish chuqurligi deyiladi.
Teskari
bolanish
faktorining
0 qiymatlarida
teskari
bolanishli
kuchaytirgichni kuchaytirish koeffitsienti K
TB
kuchaytirgich o’zining kuchaytirish
koeffitsientidan (K) katta bo’ladi. Bu musbat teskari bolanish (MTB) deyilib, unda
teskari bolanish kuchlanish U
TB
fazasi kuchaytirgichga berilayotgan kirish kuchlanishi
fazasi bilan mos tushadi. U ‘olda U
o
=U
kir
+U
TB
bo’ladi. K=1 bo’lib qolsa,
kuchaytirgichlarda o’z - o’zidan uyonish sharoiti vujudga kelib, kuchaytirgichning ish
rejimi buziladi, o’zining kuchaytirgichlik xususiyatini yo’qotadi va keng chastotalar
spektridagi elektrik tebranishlar avtogeneratoriga aylanib qoladi.
Teskari bolanish kuchlanishi kirish kuchlanishi bilan qarama-qarshi fazada
o’zgarsa, U
o
=U
kir
-U
TB
bo’lib, teskari bolanishli kuchaytirgichni kuchaytirish
koeffitsienti K
TB
quyidagi formuladan aniqlanadi:
К
К
К
ТБ
+
=
1
.
(10.1.5)
Bu holda kuchaytirgichni kuchaytirish koeffitsienti 1+K marta kamayib, bunday
teskari bolanish manfiy teskari bolanish (ManTB) deyiladi.
Teskari bolanishni kuchaytirgichni kuchaytirish koeffitsientiga ta’sirini 10.1.3 -
rasmda grafik ravishda yaqqol ko’rsatilgan bo’lib, unda uchta xarakterli so’alarni
ajratish mumkin.
127
10.1.3 - rasm. Teskari bolanish koeffitsientining K
TB
teskari bolanish faktoriga K
boliqligi
1. Teskari bolanish faktori K<<-1; K>>1; <0, u ‘olda teskari bolanish
koeffitsienti:
1
1
1
−
=
=
+
=
К
К
К
ТБ
(10.1.6)
Bunda bu chuqur (100%) manfiy teskari bolanish bo’lib, K
TB
faqat qiymati bilan
aniqlanadi va kuchaytirgichni o’zining kuchaytirish koeffitsientiga boliq bo’lmaydi.
ManTBni bu xususiyatidan kuchaytirgichlar texnikasida keng qo’llaniladi.
2. K=0; =0; K
TB
=K. Bu ‘ol, kuchaytirgichda teskari bolanish yo’qligini
bildiradi.
3. K→1; >0; K
TB
=1/0→ teskari bolanishni kuchaytirish koeffitsienti
cheksiz bo’lgan bu ‘ol, kuchaytirgichni elektrik tebranishlar generatoriga
aylanganligini bildiradi.
Manfiy teskari bolanish kiritilishi bilan kuchaytirgichlardagi chiziqli va chiziqli
bo’lmagan buzilishlar 1+K marta kamaytirilishi, kuchaytirgichning o’tkazish so’asi
1+K marta kengaytirilishi, ish stabilligining ortishi aniqlangan.
| 