128
katta energiyasini boshqarish jarayoni keng tarqalgan.
Unda ham boshqaruvchi, ham
boshqariluvchi energiya mexanik, gidravlik, pnevmatik,
elektr va boshqa tur
tabiatiga ega bo‘lishi mumkin. Agar energiyani boshqarish uzluksiz, bir me’yorda
va o‘zgarish qonuni saqlangan holda bo‘lsa, uni kuchaytirish jarayoni deb ataladi.
Kuchaytirgichlar keng ko‘lamda radioaloqa, radiouzatish,
televideniye,
radiolokatsiya, ma’lumotlarni yozish va qayta eshittirishda qo‘llanilmoqda.
Kuchaytiriladigan elektr signallar turli chastotalarga ega bo‘lib, garmonik tebranish
holida yoki murakkab ko‘rinishdagi holda turli amplitudali, fazali yoki chastotali
bo‘ladi.
20 Hz—20 kHz ga ega bo‘lgan signallarni
kuchaytiradigan kuchaytirgich, ovoz
chastota signalini kuchaytirgich deyiladi. Kuchaytirgichning signal ta’sir etadigan
zanjiri. Kirish zanjiri yoki kirish deb, kuchayib chiqqan signal beriladiganqurilma esa,
tashqi yuklama-iste’molchi deb ataladi. Kuchaytirgichning (tashqi) yuklama
ulanadigan zanjiri chiqish zanjiri deb ataladi. Kuchaytirgichlar ichida elektr signali
kuchaytirgichlari eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, ularda boshqaruvchi
va boshqariluvchi
energiya elektr energiyasidan iborat bo‘ladi. Bu kuchaytirgichlar elektron,
elektromexanik, magnit va boshqa tur kuchaytirgichlariga bo‘linadi. Ulardan electron
kuchaytirgichlar universalligi, qator sifatli xarakteristikalarga ega bo‘lishi bilan
boshqa kuchaytirgichlardan ustun turadi. Shuning uchun ulardan juda ko‘p
radioelektron va
boshqa masalalarni hal qilishda keng foydalaniladi. Qo‘llaniladigan o‘rni,
vazifasi va
boshqa belgilariga qarab juda ko‘p turdagi elektron kuchaytirgichlar ishlab
chiqariladi
va turlicha nomlar bilan yuritiladi. Kuchaytirish jarayonini 10.2.1-rasmda
ko‘rsatilgan chizma yordamida tushuntirish mumkin. Unda o‘zgarmas E tok manbayi
ketma-ket qilib ikki qarshilikka (boshqariluvchi va o‘zgarmas) ulangan. Bu qarshilik
yuklama qarshiligi deb ataladi. Chiziqli bo‘lmagan aktiv element qarshiligi bo‘lib,
129
zanjirning kirishiga (punktir chiziq) boshqaruvchi kuchlan ish yoki tok ta’sir etganda
kattaligi o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarish juda keng oraliqda bo‘lib,
manba energiyasi
sarf
bo‘lmagan yoki juda oz miqdorda sarf bo‘lgan holda sodir bo‘ladi. Lekin qarshilikda
ajraladigan quvvat ortadi. Shunga ko‘ra, boshqaruvchi elementning vazifasi o‘zgarmas
tok manbayi energiyasini yuklama qarshiligiga uzatilishini
10.2.1-rasm. Bo’lgich sxemasi
Tartibga solishdan iboratdir. Odatda, bu jarayon juda kata tezlikda o‘tadi. Shuning
uchun juda kichik energiyali element bo‘lishi kerak.
Eng sodda holda uning
vazifasini ko‘p elektrodli elektron lampa yoki yarim o‘tkazgichli
triod bajaradi. Shunday qilib, kuchaytirish fizikaviy jarayon bo‘lib, kam
quvvatli manba yordamida katta quvvatli manba energiyasi boshqarilishidan
iboratdir. Bu katta quvvatli manba energiyasining kam quvvatli signalga uzatilishiga
mos keladi. Shunga ko‘ra kuchaytirgich katta quvvatli manba energiyasini kam quvvatli
signalga uzatilishini amalga oshiruvchi qurilmadir.Agar signal quvvatining ortishida
uning
shakli saqlansa, kuchaytirish chiziqli deb, aks holda esa, chiziqli bo‘lmagan
kuchaytirish deb ataladi.
