|
Umumiy kimyo va kimyoviy texnologiya
|
| bet | 31/100 | | Sana | 14.02.2024 | | Hajmi | 7,78 Mb. | | #156402 |
Bog'liq portal.guldu.uz-“ORGANIK KIMYО ”Nazorat savollari:
1. Quyidagi alkenlarni tuzilish formulalarini yozing: 3-metilpenten-1, 2,3,5-trimetilgeksen-2, simm-metiletiletilen, nosimm-dipropiletilen.
2. C4H8, C5H10 va C6H12 larning izomerlarini tuzilish formulalarini yozing va sis-tematik nomenklaturada nomlang.
3. 3-brom-2,2-dimetilpentan va 3,4-dibrom-2,2-dimetilpentandan qanday reagentlar ta'sir ettirib alken olish mumkin.
4. Galoidalkil va bir atomlik spirtlardan nosimmetrik- dimetiletilen, trimeti-letilen va 3-metilgeksen-1 larni sintez qilish reaksiya tenglamalarini yozing.
5. СН3СН2(СН3)С=С(СН2СН3)(СН2СН2СН3) ning sis- va trans- izomerlarini tuzilish formulalarini yozing va nomlang.
6-ma`ruza. Alkenlarning fizikaviy va ximiyaviy xossalari. Ishlatilishi.
Reja
1. Alkenlarning fizikaviy xossalari.
2. Alkenlarning ximiyaviy xossalari.
3. Oksidlanish va polimerlanish reakciyalari.
4. Alkenlarning ishlatilishi.
Fizikaviy xossalari. Olefinlarning dastlabki uch vakili (C4 gacha) gaz, C5 dan C17 gacha suyuqlik, C18 dan yuqorisi esa qattiq holatda bo`ladi. Ularning solishtirma ogirligi, qaynash temperaturasi tegishli to`yingan uglevodorodlarning solishtirma og`irligidan yuqoridir. Olefinlarning tarmoqlanmagan zanjirli birikmalari tarmoqlanganiga nisbatan yuqori temperaturada qaynaydi. Ularning izomerlaridan cis-izomerlari trans izomerlariga qaraganda yuqori temperaturada qaynaydi. Olefinlar suvda kam eriydi, ba`zi og`ir metallar tuzlarining eritmalari bilan kompleks birikmalar hosil qiladi.
Kimyoviy xossalari. Olefinlar molekulasida qo`sh bog` borligi uchun ular to`yingan uglevodorodlarga nisbatan ximiyaviy reakciyaga oson kirishadi. Ma`lumki, qo`sh bog` bilan birikkan uglerod atomlari -bog` (C- C) hamda π- bog` oson uziladi va tezlikda boshqa atom hamda atom gruppalarini biriktiradi, natijada uglerodlar to`yinib bog` π bog`ga aylanadi.
Demak, birikish reakciyasi olefinlarga xos reakciya hisoblanadi. Undan tashqari, olefinlar almashinish va boshqa reakciyalarga ham kirishishi mumkin.
I. Birikish reakciyalari. 1. Vodorodni biriktirish- gidrogenlanish reakciyasi olefinlardan to`yingan uglevodorodlar olishga imkon beradi.
СН2 = СН2 + Н2 СН3 – СН3
Gidrogenlanish reakciyasi katalizatorlar ishtirokida boradi. Kataliztor sifatida platina va palladiy ishlatilganda reakciya xona temperaturasida boradi, maydalangan nikel ishlatilganda esa qizdirish lozim bo`ladi.
2. Galogenlarni biriktirishi. Olefinlar galogenlarni oson biriktiradi. Reakciyaning tezligi galogenning turiga va olefinning tuzilishiga bog`liq:
СН2 = СН 2 + Br2 СН2Br – СН2Br
Ftor olefinlar bilan juda tez, ba`zan alangalanib birikadi. Iod boshqa galogenlarga nisbatan ohistalik bilan birikadi. Galogenlarning olefinlarga birikish xususiyatini quyidagicha ifodalash mumkin.:
F > CI > Br > I
Qo`sh bog` bilan bog`langan uglerod atomlarida o`rinbosarlar soni ortib borgan sari ularga galogenning birikishi osonlasha boradi. Chunki bunda qo`sh bog` ko`proq qutblangan bo`ldi. To`yinmagan uglevodorodlarga galogen radikal yoki ionli mexanizmga binoan birikadi.
3. Galogenid kislotalarni biriktirishi. Olefinlar galogenid kislotalarni biriktirib oladi, bunda to`yingan uglevodorodlarning galogenli hosilalari paydo bo`ladi. Olefinlarga yodid kislota oson, xlorid kislota esa qiyinroq birikadi:
СН2 = СН2 + HI CH3 – CH2I
4. Suvni biriktirib olishi. Olefinlarga turli xil katalizatorlar (sulfat kislota, fosfat kislota, rux xlorid va h. k.) ishtirokida suv biriktirilganda spirt hosil bo`ladi. Suvning birikishi Markovnikov qoidasiga bo`ysunadi:
СН2 = СН2 + НОН СН3 - СН2ОН
(СН3)2С = СН2 + НОН (СН3)2С(ОН) - СН3)
Bu reakciya spirtlardan olefinlar olish reakciyasining teskarisi bo`lib, qayta hosil bo`lgan spirtda gidroksil holatini oldindan aytishga imkon beradi.
Olefinlarga suv sulfat kislota ishtirokida biriktirilganda, avvalo alkilsulfat kislota hosil bo`ladi. Masalan:
СН2=СН2+НОSO3НСН3–СН2–ОSO3H
etilsulfat kislota
Hosil bo`lgan alkilsulfat kislota gidrolizga uchratilganda spirt olinadi. Bu usul bilan birlamchi spirtlardan ikkilamchi yoki uchlamchi spirtlar olish mumkin. Masalan, birlamchi propil spirtdan suv chiqarib yuborilganda propilen СН3 – СН = СН2 olinadi; unga qaytadan suv biriktirilganda esa ikkilamchi (-izopropil) spirt hosil qiladi.
II. Oksidlanish reakciyalari. Olefinlar to`yingan uglevodorodlarga nisbatan oson oksidlanadi. Ular turli xil oksidlovchilar hatto havo kislorodi ta`sirida ham oksidlana beradi. Alkenlarning oksidlanishi asosan to`yinmagan bog (qo`sh bog`) hisobiga sodir bo`lib, reakciyaning yo`nalishi reakciya sharoitiga va qanday oksidlovchilar olinganligiga bog`liq.
Olefinlarning oson oksidlanishi texnika ehtiyojlari uchun ishlatiladigan muhim organik birikmalar sintez qilishga imkoniyat tug`diradi.
Olefinlarga kaliy permanganatning suvdagi yoki ishqordagi eritmasi hatto sovuqda ta`sir ettirilganda ham ularning qo`sh bog`i uziladi va ozod bo`lgan ikkita valentlikka ikkita gidroksil gruppa birikishi natijasida ikki atomli spirtlar (glikollar) hosil bo`ladi.
Bu reakciyani E.E.Vagner o`rgangani uchun Vagner reakciyasi deyiladi.
Reakciyada olefin oksidlanishi natijasida kaliy permanganat avval rangsizlanadi (Mn +7 Mn+2 ga aylanadi), so`ngra eritma qo`ng`ir rangga aylanib qoladi, ya`ni MnO2 hosil bo`ladi. Shusababli ushbu reakciyadan to`yinmagan uglevodorodlarni sifat analiz qilishda foydalaniladi. Reakciya kislotali muhitda qizdirish bilan olib borilganda olefinlarning uglerod zanjiri qo`sh bog`li joyidan batamom uziladi va kislorodli organik birikmalar (kislota, keton kabilar) hosil bo`ladi.
2. Olefinlar shiddatli oksidlanganda, ya`ni ularga kuchli oksidlovchilar (kaliy bixromat, xromat kislota, nitrat kislota kabilar ta`sir ettirilganda ularning qo`sh bog`i darhol uziladi va keton hamda kislotalar hosil bo`ladi.
Masalan:
Bunday reakciyalardan olefinlarning tuzilishini aniqlashda foydalaniladi.
3. Olefinlar kumush tuzi katalizatorligida havo kislorodi ta`sirida oksidlanib organik oksidlar hosil qiladi.
4. Olefinlar katalizatorsiz havo kislorodi bilan oksidlanganda peroksid va gidroperoksidlar hosil qiladi. Ular esa tezlikda parchalanib kislorodli birnikmalarga aylanadi.
5. Olefinlar ozon ta`sirida ozonidlar hosil kiladi.:
Ozonidlar kuchli portlovchi xosaga ega. Ularga suv ta`sir ettirilganda vodorod peroksid ajratib chiqarib aldegid va ketonlarga aylanadi:
III. Izomerlanish reakciyalari. Olefinlar turli xil katalizatorlar (kislotalar, rux tuzlari va hokazo) ishtirokida qizdirilganda ularning molekulsidagi qo`sh bog` bir uglerod atomidan boshqa uglerod atomiga o`tib qoladi, ya`ni ko`chadi. Ba`zan faqatgina qo`sh bog` emas, balki radikallar ham ko`chishi mumkin. Bunday ko`chish hodisalari, ya`ni bir shakldan ikkinchi shaklga o`tib qolishi izomerlanish reakciyasi deyiladi. Masalan, izopropiletilen (СН3)2СН–СН = СН2 5300С temperaturagacha qizdirilgan alyuminiy oksiddan o`tkazilganda, uning taxminan 80 prosenti trimetiletilenga (СН3)2С=СН–СН3 aylanadi, ya`ni izomerlanadi. Butilen quyidagicha izomerlanishi mumkin:
|
| |
