|
Umumiy tabiiy geografiya
|
| bet | 5/86 | | Sana | 14.01.2024 | | Hajmi | 1.98 Mb. | | #137276 |
Bog'liq 123, inklyuziv-madaniyat-inklyuziv-ta-lim-muvaffaqiyatining-asosiy-omiliGeografiya fanining o’rta asrlarda rivojlanishi. Mazkur davrda geografiya fanining SHarq mamlkatlarida rivojlanishi (Xorazmiy, Farg’oniy, Beruniy, Ibn Sino, Bobur va boshqalar).
Mazkur bosqichda geografiya fani asosan SHarq mamlakatlarida rivojlandi.
VIII-IX asrlarda Axmad Al-Farg’oniy astrolabiya asbobini yaratdi, astronomiya, gidrologiya va geodeziya sohasida muhim ilmiy ishlar olib bordi.
Muhammad ibn Muso al Xorazmiy geografiya faniga ulkan hissa qo’shgan olimdir. U IX asrda «Surat-al-arz» nomli kitob yozgan. Mazkur kitobda Al-Xorazmiy o’sha paytda ma’lum boigan shaharlarni geografik koordinatalarini keltirgan. U O’rta Osiyo geografiyasining asoschisi hisoblanadi.
Abu Rayhon al-Beruniy jahonda birinchi bo’lib globusni yasadi, Dunyo xaritasini tuzdi. Geodeziya fanini rivojlanishiga ulkan hissa qo’shdi. U Yer shari meridian yoyining uzunligini aniqladi, 1° yoyning uzunligi 111,1 km.ga teng ekanligini kuzatishlar asosida hisoblab chiqdi. «Hindiston», «Mineralogiya», Abu Ali ibn Sino relьefni vujudga kelishida ichki va tashqi kuchlarni o’mi va ahamiyatini ochib berdi. Uning fikricha Yer yuzasi relьefi ichki va tashqi kuchlar ta’sirida shakllanib va o’zgarib turadi.
Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining «Boburnoma» asari bilan regional geografiyani rivojlanishiga juda katta hissa qo’shdi. «Boburnoma»da keltirilgan ma’lumotlar asosida o’rta va Janubiy Osiyo davlatlarining o’rta asrlardagi tabiiy sharoiti va xo’jaligi haqida fikr yuritish mumkin.
Mahmud Qoshg’ariy «Devoni lug’ati turk» asarida juda ko’p geografik atama va tushunchalar haqida ma’lumotlar bergan va Dunyo xaritasini tuzgan.
Buyuk geografik kashflyotlar bosqichi. Ushbu bosqichdan boshlab Yevropada fan yana rivojlana boshladi. Natijada dunyo ahamiyatiga ega bo’lgan kashfiyotlar qilindi.
1492-yil Xristofor Kolumb tomonidan Amerika qit’asi ochildi. X. Kolumbning asosiy maqsadi Hindistonga dengiz yo’liniochish bo’lgan. SHuning uchun u kashf qilgan joylarni Hindiston, u yerdagi mahalliy aholini esa Hindular deb atagan. 1499-1501 -yillari Amerigo Vespuchchi Amerika qifasini shimoliy qismlarini tekshirdi va yangi yerlarning ilk tavsifini yozdi. 1507-yili frantsuz geografi M. Valdzemyuller materikni Amerigo Vespuchchi sharafiga Amerika deb atashni taklif etdi.
1498-yili Vasko-da-Gama boshliq Portugaliya ekspeditsiyasi Afrikani aylanib o’tib, Yevropadan Hindistonga dengiz yoiini ochdi. SHu davrdan boshlab Osiyoni Yevropa bilan bog’lagan «Buyuk ipak yo’lining» ahamiyati pasaya boshladi.
1519-1521 -yillari Fernan Magellan boshliq Ispaniya ekspeditsiyasi okean bo’ylab Dunyo aylana sayyohatini amalga oshirdi va Yerning sharsimonligini yana bir bor isbotladi, hamda Dunyo okeanini yaxlitligini asoslab berdi.
1605-yil golland sayyohi Yantszon Avstraliya materigini kashf qildi. So’ngra A. Tasman (1641-1643-y) materikni hamma tomonidan aylanib chiqdi. 1650-yili golland olimi B.Vareniyning «Umumiy geografiya» nomli asarini bosilib chiqishi ilmiy geografiyani rivojlanishi uchun asos bo’ldi. B.Vareniy geografiyani ikki qismga bo’ladi: umumiy va xususiy. Uning fikricha, umu-miy geografiya Yerning umumiy xususiyatlarini, xususiy geografiya esa Yerning ayrim qismlarini o’rganadi.
Ilmiy geografik ishlar bosqichi (XVIII-XIX asr). Mazkur bosqichdan boshlab birinchi marotaba maxsus ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirila boshlandi. Bunday ekspeditsiyalar Frantsiyada (Bugenvil, Laperuza), Buyuk Britaniya (J.Kuk, Vankuver), Rossiyada (Bering, CHirikov, Krasheninnikov va boshqalar) uyushtirildi. Natijada Tinch okeni, Osiyo, SHimoliy Amerika qirg’oqlari, Afrikaning va Janubiy Amerikaning ichki qismlari va tabiati o’rganildi. Yerning ichki qismlari, Download 1.98 Mb. |
| |
