|
Quyosh sistemasi, Quyosh, sayyoralar, asteroidlar, meteorlar
|
| bet | 8/86 | | Sana | 14.01.2024 | | Hajmi | 1,98 Mb. | | #137276 |
Quyosh sistemasi, Quyosh, sayyoralar, asteroidlar, meteorlar,
meteoritlar, kometalar.
Quyosh tizimi-sayyoralar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar va kometalar hamda yo’ldoshlardan iborat osmon jismlari to’plamidir.
Sayyoralar (planetalar-grekcha planetos-sayyor, daydi ma’nosida). Quyosh atrofida aylanadigan yirik sharsimon osmon jismlari. Quyosh tizimida 9ta sayyora maьlum: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton.
Asteroidlar (yulduzsimonlar-kichik sayyoralar). Quyosh tizimidagi qattiq osmon jismlari bo’lib, ularning ko’pchiligi Mars va Yupiter orbitalari oralig’ida Quyosh atrofida aylanadi. Asteroidlarning eng kattalari Serera, Pallada, Vesta va Yunonaning diametrlari 768, 489, 385 va 193 km.dir. Ular Quyosh atrofida sayyoralar aylangan tomonga qarab xarakat qilishadi. Ular qirrasimon qattiq jismlardir. Asteroidlar Mars va Yupiter oralig’idagi sayyorani bir necha million yillar ilgari portlashi natijasida hosil bo’lgan degan g’oya mavjud. Asteroidlarni changlarni to’planishi va zichlanishi natijasida hosil bo’lgan degan fikr ham bor.
Meteorlar (grekcha meteoros-tepadagi, tepada turgan maьnosida). Uncha katta bo’lmagan qattiq jismlarni atmosferaga kosmik tezlikda kirib kelishi natijasida atmosferada ro’y beradigan qisqa lahzali chaqnash. Zarralar yoki qattiq jismlar atmosferaga kirib kelganda 2000-3000 daraja haroratgacha qizib ketadi. Natijada ularning yuzasi tez suratlar bilan bug’lana boshlaydi. Atmosferaga kirib kelgan jismning hajmi qancha katta bo’lsa, chaqnash shuncha kuchliroq va yorug’roq bo’ladi. Eng yirik chaqnashlar olov sharga o’xshaydi, ular atmosferadan juda katta shovqin bilan o’tadi. Bunday chaqnashni Bolidlar deb atashadi.
Meteoritlar (grekcha meteora-koinot hodisasi). Fazodan yer yuzasiga tushadigan tosh yoki temir holdagi osmon jismlari. Ular asteroidlarning (kichik sayyoralarning) parchalari hisoblanadi. Ularning og’irligi bir necha grammdan bir necha tonnagacha boradi. Meteoritlarning Yerga tushishi juda katta chaqnash, shovqin bilan kuzatiladi. Bu paytda osmonda uchib kelayotgan olovli shar ko’rinadi (Bolid). Meteorit Yerga urilganda yer yuzasida chuqurlar va xandaklar hosil bo’ladi. Arizonaga tushgan meteorit diametri 1200 metr, chuqurligi 200 metrli botiqni hosil qilgan (11-rasm). Yer yuzasida aniqlangan eng yirik meteorit Afrikadagi Goba qishlog’i chekkasiga tushgan meteoritdir. Uning og’irligi 60 tonna bo’lgan. 2013 yil 15 fevralda CHelyabinsk viloyatining CHebarko’l qishlog’dan 1 km uzoqda og’irligi 10 tonna bo’lgan meteorit parchasi tushdi. Meteorit traektoriyasi sharqdan g’arbga yo’nalgan bo’lib,tezligi sekundiga 20 km. ni tashkil etgan. Meteorit yerga zarb bilan urilishi tufayli hosil bo’lgan zilizila to’lqini epitsentrdan 800 km diametr masofaga tarqalgan.
Kometalar (grekcha kometos - uzun sochli ma’nosida). Quyosh tizimidagi o’ziga xos osmon jismidir. To’la shakllangan kometa quyidagi qismlardan iborat: qattiq jismdan iborat, diametri bir necha kilometr keladigan va ravshan ko’rinib turadigan yadro; uzunligi bir necha 100 mln. km. keladigan dum. Ayrim kometalar dumining uzunligi 900 mln.km.ga yetadi.
Kometalar sovuq jismlardir. Quyosh nurlari kometalarga tushib qaytganda ularni ko’rish mumkin. Kometalar keyinchalik Quyosh nuridan qizib, o’zlari ham yorug’lik socha boshlaydi. Quyosh nurlarining yorug’lik bosimi taьsirida kometa dumlari doimo quyoshdan testkari tomonga cho’zilgan bo’ladi.
Quyosh tizimi Galaktikamizdagi murakkab tizimlardan biridir. Quyosh tizimi Quyosh, sayyoralar, asteroidlar, kometalar, yo’ldoshlar, changlar va gazlardan iborat.
Quyosh tizimidagi hamma sayyoralar Quyosh atrofida elliptik orbita bo’ylab aylanadi. Bir vaqtning o’zida sayyoralar va ularning yo’ldoshlari o’z o’qlari atrofida orbital harakat yo’nalishida aylanadi. Quyosh ham o’z o’qi atrofida huddi shu yo’nalishda aylanadi.
Sayyoralarning harakat qonunlari I.Kepler tomonidan aniqlangan. Mazkur qonunga binoan sayyoralarning harakat tezligi ulardan Quyoshgacha bo’lgan masofaga bog’liq. Quyosh tizimidagi osmon jismlarini harakatga keltiruvchi kuch quyoshning tortish kuchidir.
Quyosh. Quyosh koinotdagi yerga eng yaqin bo’lgan yulduzdir. U sariq mitti yulduzlar safiga kiradi. Quyosh 70 foiz vodoroddan va 27 foiz geliydan iborat, o’ta qizigan, yorug’lik tarqatib turadigan gazsimon shardir. Quyoshning zichligi Yernikidan 4 marotaba kichik. Uning markazida bosim 300 mlrd. atmosferaga, harorat esa 10-15 mln. darajaga yetadi. Quyoshning markazidagi yuqori bosim va harorat yadro reaksiyalarini hosil bo’lishiga imkon beradi. Bunda vodorod geliyga aylanadi.
Quyoshning ichki tuzilishi qatlamsimon ya’ni sferasimon (yadro, issiqlikni nur orqali taralashi oblasti, konvektiv zona, atmosfera) tuzilishiga egag’
Yadro-Quyoshning markazi, bosim va harorat juda yuqori, natijada doimo yadro reaksiyalari sodir bo’lib turadi. Yadro deyarli ko’zga ko’rinmaydigan va harakatsiz o’ta yuqori haroratga ega bo’lgan gazlardan iborat.
Issiqliqni tashqi qobiqlarga uzatilishi nur yordamida amalga oshiriladi, bunda gazlar harakatsiz qoladi. Mazkur jarayon quyidagicha sodir bo’ladi: yadrodan issiqlik nur oblastiga qisqa to’lqinli diapozonlarda keladi (gamma nur taratish), ketishda esa uzun to’lqinli (rentgenli) diapozonlarda ketadi, bu esa tashqarida xaroratni pastligi bilan bog’liq.
Konvektiv oblastь issiqlikni nur yordamida tashilish oblastining tepasida joylashgan. Mazkur oblastь ham konvektiv holatdagi ko’zga ko’rinmaydigan gazlardan iborat. Issiqlikning konvektiv harakati Quyoshning markazi va tashqarisida bosim va haroratning farqlari tufayli sodir bo’ladi.
Atmosfera. Quyosh atmosferasi bir necha qatlamlardan iborat:
- Fotosfera. Quyosh atmosferasining quyi qatlami. Bevosita konvektiv oblastining tepasida joylashgan. Fotosfera qizigan, ionlashgan gazlardan iborat. Uning quyi qismida (asosida) harorat 6000 daraja, yuqori qismida esa 4500 daraja. Fotosfera juda yupqa gaz qatlamidan iborat;
- Xromosfera. Quyosh to’la tutilganda qoraygan doiraning eng chekkasida och qizil yog’du ko’rinadi. Ana shu yog’du xromosfera deyiladi. Xromosfera fotosferaning tepasida joylashgan;
- Quyosh toji-Quyoshning tashqi atmosferasi hisoblanadi. U juda siyrak ionlashgan gazlardan iborat. Quyosh tojining tashqi qatlamlari koinotga toj gazlarini tarqatadi. Mazkur gazlarni Quyosh shamoli deb atashadi.
Quyoshda quyidagi jarayonlar sodir bo’lib turadi.:
-Quyoshning ichki qismidan tashqi qismiga issiqlikni nur yordamida tashilishi;
-gazlarning konvektiv harakati;
-gazlarning turbulent (tartibsiz) harakati.
Quyosh yuzasida sodir bo’ladigan jarayonlarga Quyosh dog’lari, Quyosh mash’allari (fakellar), protuberanslar kiradi.
Quyosh dog’lari. Vaqti-vaqti bilan Quyosh yuzasida dog’larni ko’rish mumkin. Dog’larning diametri bir necha kilometrga yetishi mumkin. Quyosh dog’lari Quyoshda faol oblastlarni vujudga kelishiga olib keladi. Dog’larning holati, soni va harakatchanligi doimo o’zgarib turadi. Dog’lar ma’lum davrlarda faollashib turadi.
Eng mashhur va ma’lum davr 11 yillik davrdir. Quyosh dog’lari Quyoshning ko’rinadigan qismida sodir bo’ladigan chuqurliklar va o’pirilishlardir. Quyosh dog’lari fotosferaning nisbatan salqin qismlari hisoblanadi. Ularning harorati atrofdagi haroratdan 1500 daraja past bo’ladi, shuning uchun ularga nisbatan qoraroq bo’lib ko’rinadi. Dog’lar hosil bo’lishidan avval, ularning o’rnida kuchli magnit maydoni hosil bo’ladi. Bu esa gazlarning konveksiyasining sekinlashtiradi, natijada quvvat (energiya) fotosferaga pastdan uzatiladi. Dog’lar guruh-guruh bo’lib vujudga keladi va bir necha soatdan bir necha oygacha faoliyat ko’rsatadi. Quyosh dog’lari asosan Quyosh ekvatorining har ikki tomonida 5 darajadan 45 daraja kenglikgacha bo’lgan hududlarda hosil bo’ladi.
Quyosh mash’allari va flokkulalari. Quyosh doirasining chekkasida quyi atmosferaning sovuq qatlamida yorug’ mash’allar kuzatiladi. Olimlarning taxminicha mash’allar fotosferaga nisbatan yuqori haroratga ega. Mash’allarning balandligi ming, hattoki bir necha 10000 km.ga yetishi mumkin. Mash’allar Quyosh dog’larini o’rab turadi. Xromosfera qatlamida mash’allarning tepasida flokkulalar joylashadi. Ularning balandligi bir necha 100000 km.ga yetadi. Gorizontal yo’nalishda ular Quyosh doirasining (diskining) 30 foizigacha bo’lgan maydonni egallaydi.
Protuberanslar. Quyosh atmosferasidagi gazlarning tartibsiz harakatining alohida shakli. Ular Quyosh doirasi (diskning) chekkasida turli xil shakllarda (oqimsimon, favvorasimon, arkasimon, daraxtsimon, bulutsimon yoki tutun ustunsimon va x.k ) kuzatiladi. Protuberanslar tufayli xromosfera va Quyosh dog’lari o’rtasida modda almashinuvi sodir bo’lib turadi.
Quyosh energiyasi. Quyoshning markazida yadro reaksiyasi sodir bo’ladi. Bunda ulkan miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Yerga Quyosh taratadigan issiqlikning milliarddan ikki qismi yetib keladi. Quyosh taratayotgan issiqlik bilan birga yilliga 1,4 x 1012 t. modda Quyoshdan olib ketiladi. Olimlarning hisoblashlaricha 10 mlrd. yildan so’ng Quyosh so’nadi.
|
| |
