3.3.2 –súwret. Ólshew quralınıń uluwmalasqan struktura sxeması
Mısal: t temperaturadaǵı termorezistordan tarqalıp atırǵan energiya (ólshenip atırǵan shama) P nıń mánisi, belgili temperaturadaǵı t0 (qaǵıyda ornında 20 0С daǵı mánisi alınadı) sızıqlı temperatura koeffitsientine α, potentsiallar parqına U baylanıslı bolıp, usı shámelar arasındaǵı baylanıs tómendegi teńleme menen sáwlelenedi
(3.3.1)
Ámeliyatda ólshenip atırǵan shamanıń matematik modelin ideal informatsiya modeline jaqınlastırıw dárejesi talap qılınıp atırǵan anıqlıq dárejesine baylanıslı esaplanadı. Ólshenip atırǵan shama xarakteristikası hám matematik modeli talap etilgen anıqlıqqa salıstırǵanda jeterli dárejede puxtalıq penen úyreniliwi kerek. Shama xarakteristikasın durıs emes hám jeterli dárejede ilmiy tiykarlanbaǵan halda islep shıǵılıwınıń ózi anıqsızlıqtı keltirip shıǵarıwi múmkin bolıp, soǵan tiykarlanıp shama modeli Jıyındı anıqsızlıqtı payda qılıwshılarınan biri esaplanadı.
basqısh. Kiriw shamalarınıń analizi hám olardıń anıqsızlıǵı.
Ólshew procesinıń matematik modeline kiriwshi hár bir shamanıń Хi hám onıń standart anıqsızlıǵın u(xi) bahalaw kerek. (х1, х2, x3, …хn) kiriw shamalarınıń bahalaw olardıń matematik baqlawı esaplanadı. Máselen, analitik ólshewlerde keń qollanılatuǵın reaktivlardı mısal retinde alayıq. Bunda Jıyındı anıqsızlıqtı dereklerinen biri “reaktivdiń tazalıq” dárejesi esaplanadı. Egerde baslanǵısh reaktiv tekserilgen bolsa da, eritpe kontsentratsiyasi dirildew ushın absalyut anıqlıqta ornatılıwı múmkin emes. Sebebi bunda tazalıqtı tekseriwdiń metodikalıq anıqsızlıǵı menen baylanıslı kemshilikler bar. Máselen, kópǵana reaktivlar organik boyawlar ádette taza bolmastan, quramında izomer yakı organik emes tuzlar bar boladı. Bunday zatlardıń tazalıq dárejesi ádette islep shıǵarıwshı tárepinen sertifikat yakı qollaw túsindirmelerde beriledi.
Mısal.
Islep shıǵarıwshı tárepinen berilgen sertifikatta metaldıń tazalıq dárejesi (99,99±0,01) % larda kórsetilgen. Demek, metaldıń massalıq úlesi 0,9999±0,0001. Metaldıń tazalıq dárejesin ámeldegi mánisi metal maydanın tazalaw paydalılıǵına baylanıslı esaplanadı. Egerde islep shıǵarıwshı tárepinen metaldı tazalaw usılına qatań ámel qılınsa, metal maydanın oksidlanıw menen baylanıslı anıqsızlıqtı esaplawǵa talap joq esaplanadı.
3-basqısh. Korrelyatsiyalar analizi.
Ólshewler anıqsızlıǵın bahalawda korrelyatsiya túsıngi qollanıladı. Sol orında, birinshi náwbette korrelyatsiya túsiniginiń mazmunına toqtalıp ótemiz. Korrelyatsiya – latın tilinen “múnásibet, óz-ara baylanıslılıq” degen mánislerdi bildiredi. Ápiwayı etip aytqanda, korrelyatsiya – eki yakı bir qansha tosınarlı parametrlerdiń óz-ara baylanıslılıǵı esaplanadı. Bunı turmıslıq mısal menen túsindiriw múmkin. Máselen, hawa temperaturası hám muzqaymaq tutınıwı arasında korrelyatsiya bar. Hawa temperaturası qánshelik ıssı bolatuǵın bolsa, xalıq sonshalıq kóp muzqaymaq qabıl etedi. Yakı kerisinshe. Bunday nızamlıqlardı kóplep mısallar keltiriw múmkin. Bunday nızamlıqlar úlken kólemdegi statistik maǵluwmatlardı izertlew jolı menen ornatıw múmkin.
Anıqsızlıqtı bahalawda matematik modelde qatnasıwshı shámelar korrelyatsiyalanǵan bolsa, demek usı shámelar óz-ara baylanıslılıǵı esaplanadı. Yaǵnıy, belgili bir shamanıń ózgeriwi ekinshi shamanıń mánisin ózgeriwine alıp keledi. Korrelyatsiya unamlı (yakı oń) yakı unamsız (yakı teris) túrlerge bólinedi.
Unamlı korrelyatsiyada birinshi parametr qánshelik úlken bolsa, ekinshi hám basqa shámelar da sonshalıq úlken boladı. Máselen, gaz ballon qurılmasındaǵı gazdı temperaturası hám basımı Mendelev-Klapeyron teńlemesine tiykarlanıp unamlı korrelyatsiyalanǵan.
Unamsız korrelyatsiyada bolsa birinshi parametrdiń ózgeriwi ekinshi parametrdiń kemeyiwine alıp keledi. Máselen, yarım ótkizgishlerde temperatura hám onıń qarsılıǵı unamsız korrelyatsiyalanǵan, metallarda bolsa unamlı korrelyatsiyalanǵan. 3.3.3.-súwrette túrli shámelar arasındaǵı unamlı (a), unamsız (b) yakı korrelyatsiya bolmaǵan (v) hádiyselerdi grafik súwreti keltirilgen.
Birinshi grafikde (3.3.3. - súwret, a) unamlı korrelyatsiya baqlanıp, X shamanıń asıwı menen Y diń ósiwine alıp keledi.
Ekinshi grafikde (3.3.3. – súwret, b) unamsız korrelyatsiya baqlanıp, X shamanıń asıwı menen Y diń kemeyiwi baqlanadı.
Úshinshi grafikde (3.3.3.- súwret, v) X hám Y tosınarlı shámelar kúshsiz baylanǵan bolıp, olardıń bólistiriliwi bir-biriniń ózgeriwine baylanıslı emes. Sebebi, usı shámelar arasındaǵı korrelyatsiya nólge teń.
|
