|
Lekciya -13
Patentke ılayıq konstruksiyalardı anıqlaw
|
| bet | 22/102 | | Sana | 24.11.2022 | | Hajmi | 4.93 Mb. | | #31542 |
Bog'liq OMK-Kontrukciya QQLekciya -13
Patentke ılayıq konstruksiyalardı anıqlaw
Eki túrdegi múlk ámeldegi: intellektuallıq (intellektual ) hám sanaat.
Adamzat óz tábiyatına kóre fizikalıq tárepten eń jetilisken janzat emes, biraq insanda eń kúshli jeńillik - onıń intellekti bar.
Intellekt - insandı haywanat dúnyasınan ajıratıp turatuǵın tiykarǵı belgi bolıp rawajlanıwdı sapa tárepinen jańa tekshege kóteredi. Intellekt sózi latınsha intellectus sózinen kelip shıqqan bolıp, insan aqılı, sanasın, pikirlew qábiliyetin ańlatadı. Insannıń ómiriniń maqseti - eń jaqsı zatlarǵa umtılıw bolıp tabıladı. Baslanĝısh dáwirlerden-aq, yaǵnıy dáslepki miynet quralları jaratılǵannan baslap insan mudamı óziniń turmıs tárizin jaqsılaw, óz dóretiwshilik potencialın asırıw jolların tınımsız izlep kelgen. Sol sebepli de áyyemgi zamanlardan insaniyat jámiyetinde birinshi ilimpazlar, oylap shıǵarıwshılar, súwretshiler hám muzıkashılar payda bolǵan. Olar insanlar turmısı hám turmısın kiyim-kensheklestiriwshi ásbap -úskeneler oylap tabıwǵa, sharwashılıq hám awıl xojalıǵın ózlestirip, átirap ortalıqtan qorǵawlanıw ushın úyler qurıwǵa, júklerdi tasıw quralların oylap tawıp, teńizden júziw ushın kemesazliq penen shuǵıllanıwǵa jáne bul menen texnikalıq, ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıwdı támiyinlewe urinip kelgenler.
Intellektuallıq iskerlik insaniyat jámiyeti rawajlanıwınıń tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı. Intellektuallıq iskerliginiń eń zárúrli túrleri pán, kórkem óner hám texnikalıq dóretiwshilikot, xalıqlar hám milletler, mámleket vassivilizatsiyalar rawajlandiriwdiń turaqlı joldasi bolıp tabıladı. Insaniyat jámiyeti óz basınan qul iyelewshilik, feodalizm, kapitalizm, sotsializmni keshirdi. XXI ásirdiń basında, tiykarǵı rawajlantıratuǵın kúshi báseki bolǵan bazar ekonomikalıq sistema ekenligi tán alındı.
Hámme waqıt da báseki gúresinde kim intellektuallıq múmkinshilikler hám intellektuallıq iskerlik nátiyjelerinen ónimli paydalana alsa tek sol tabısqa jetiwi múmkin. Bunnan sonday logikalıq juwmaq shıǵadıki, insannıń bilim alıw, oylap tabıwǵa tábiy umtılıwı hám ijodi jemisinen ekonomikalıq nátiyje alınıwı bir-birine uyqas kelipgine ol óziniń dóretiwshilik potencialınan aqılǵa say paydalana aladı, sol sebepli turaqlı izertlewden mápdar boladı.
Tek múlk iyesigine óz múlkinen joqarı dárejede nátiyjeli hám aqılǵa say paydalanıp, onı basqara aladı. Bunday ekonomikalıq xoshametlewdiń eń maqul túsetuǵın usılı sonnan ibarat, insan óz intellektuallıq potencialı nátiyjelerine múlkshilik huqıqına ıyelewi, yaǵnıy intellektuallıq mulkka iyelik etiwi kerek. Zero odan basqa hesh kim bul nátiyjelerge xojayınlıq ete almasin. Tek onıń ózigine intellektuallıq ijodi nátiyjelerinen óz qálewishe paydalanıw hám basqa shaxslarǵa satıw boyınsha mutloq huqıqqa iye boladı. Bulmanda biz házirgi waqıtta jáhán daǵı eń zárúrli túsiniklerden biri esaplanǵan intellektuallıq múlk túsinigine dus kelamiz. Al intellektuallıq múlktiń ózi ne jáne onı qanday ólshew múmkin?
Bárinen burın intellektuallıq múlk intellektuallıq iskerlik nátiyjesi bolıp tabıladı. Barlıq intellektuallıq iskerlik de intellektuallıq múlk bóle almasligi anıq. Insan pikirleydi, onıń qıyalında behisob ideyalar, joybarlar tuwıladı, lekin olardıń hámmesi de turmısda ámelge aspay qalıp ketedi. Tek basqalar tárepinen obiektiv túrde qabıl etiletuǵın, yaǵnıy óziniń arnawlı bir shegaralarına iye bolǵan ideya hám pikirlergine múlk bóle alıwı ayqın bolıp tabıladı.
Intellektuallıq iskerliginiń keyinirek qanday da qandayda bir-bir obyektiv (materiallıq ) formada ańlatpalana alatuǵın nátiyjelerigine intellektuallıq múlk boladı dep búydew múmkin.
Bunda ekonomikalıq rawajlanıwdan mápdar mámlekettiń tiykarǵı waziypası hár bir kisiniń óz intellektuallıq múlkine iyelik qılıw hám odan paydalanıw huqıqı isenimli qáwipsizliklenetuǵın sistemanı támiyinlewden ibarat.
Intellektuallıq múlktiń ayriqsha ózgesheligi óz iyelerine payda keltiriwden ibarat, sonday eken, múlk iyeleriniń óz múlkine mutloq huqıqı qáwipsizliklengen haldaǵana pútkil jámiyet paydasına xızmet ete aladı. Juwmaq mınada, intellektuallıq múlk huqıqlarına ámel etpesten turıp XXI asirde ilimiy - texnikanıń rawajlanıwına keń jol ashıp bolmaydı. Lekin intellektuallıq múlk huqıqlarına ámel etiw menen másele aqırıǵa shekem hal bolmaydı. Jáhánda nohalol báseki gúresi barǵan sayın háwij alıp baratırǵanı gúzetilip atır. Hár bir mámleket nohalol báseki gúrestiń aldın alıw ushın qanday mexanizmlerdi jumısqa salıp qoyıwı kerek? Tariyxdan ekenin aytıw kerek eń isenimli mexanizm bul huqıq bolıwı múmkin, zotan áyne huqıqıy mexanizmler intellektuallıq mulkni qáwipsizliklewge isenimli hám materiallıq jantasıwdı támiyinleydi.
Lekin mámleket tárepinen kepillik beriletuǵın isenimli qáwipsizlik bul máseleniń bir tárepi tek. Onıń zárúrli strukturalıq bólegi arnawlı bir adamlardıń óz huqıqların biliwi jáne bul huqıqlardan ámeliyatda paydalana alıwı bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde Ózbekstannıń ekonomikalıq rawajlanıwı ushın qálegen kásip degi hár bir dóretiwshi kisi keleshekte óziniń intellektuallıq múlkinen nátiyjeli paydalanıw jolların anıq oyda sawlelendiriwi júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Intellektuallıq iskerlik ádetde júdá kóp qırlı bolıp keń kólemde ózgerip turıwı múmkin. Pán, kórkem óner, texnikalıq dóretiwshilikot - bulardıń barlıǵı intellektuallıq miynet túrleri bolıp tabıladı.
Pútkil dunya intellektuallıq múlk shólkemi (BIMT) tómendegilerdi haqılı túrde óziniń uranı dep járiyaladı :
Insaniyat kósemi jámi kórkem óner dóretpeleri hám oylap tabılǵanlardıń dáregi bolıp tabıladı. Bul dóretpeler insanǵa múnásip turmıs kepilligi bolıp tabıladı. Barlıq túrdegi kórkem óner dóretpeleri hám oylap tabılǵanlardı isenimli qorǵaw hár bir mámlekettiń minneti.
Intellektuallıq múlk obiektlerin kórip shıǵar ekenbiz, sonı atap kórsetiw múmkin, intellektuallıq mulkda obiektlerdiń eki toparı bólek ajralıp turadı : kórkem óner menen baylanıslı badiy dóretpeler hám kórkem óner tarmaǵı - atap aytqanda jańa buyımlar, tovarlar hám texnologiyalardı islep shıǵıw hám bazarǵa usınıs etiw menen baylanıslı obiektler.
Áyne áne sol jaǵdaylar XX asirde jáhánda umum qabıl etilgen xalıq aralıq huqıqıy standartlar qáliplesiwine alıp keldi, soǵan muwapıq intellktual múlk óz ishine eki tiykarǵı huqıqlar salasın aladı :
- avtorliq hám (turdosh) huqıqlar, oǵan muwapıq ilimiy, kórkem ádebiyatqa baylanıslı, muzıkalıq, kórkem, fotografiya hám audiovizual' dóretpelerge huqıqlar, sonıń menen birge fonogramma óndiriwshiler hám atqarıwshılar, efir hám kabel' esittirisleri shólkemleriniń huqıqları qorǵaw etiledi;
- sanaat múlki, ol oylap tabılǵanlar, paydalı modeller, sanaat úlgileri, sonıń menen birge tavar belgileri hám xizmet kórsetiw belgileri, tovarlardıń kelip shıǵıs jayi, firma atlarına huqıqlardı óz ishine aladı.
Sanap ótilgen barlıq arnawlı bir huqıqıy qáwipsizlik obiektleri, atap aytqanda, badiy dóretpeler hám kórkem óner túrleri, oylap tabılǵanlar, tavar belgileri, EHM ushın programmalar hám taǵı basqalar intellektuallıq múlk obiektleri dep ataladı.
Avtorlıq huqıqı ádebiyat, pán hám kórkem óner dóretpeleri óziniń anıq ańlatpasın tapqan formanı qáwipsizlik etedi. Bunday ańlatıw forması sóz, tımsalları, muzıka, súwret, úsh ólshemli predmetler yamasa bunday sırtqı kórinislerdiń kombinatsiyası (mısalı, kinofil'm yamasa teatr pos-tanovkasi, opera) bolıwı múmkin. Avtorlıq huqıqları dóretpelerdiń qálegen túrin arnawlı ruxsatsız (avtor razılıǵısız ) nusqa kóshiriw, kóbeytiw hám basqa usılda qayta qayta tiklewden qáwipsizlikleydi.
Sanaat múlki, avtorlıq huqıqınan ayrıqsha túrde tikkeley ideyanı, atap aytqanda buyımdıń túrli sırtqı kórinislerde kóp ret qayta isletiliwi múmkin bolǵan texnikalıq, badiy hám basqa mánislerdi qáwipsizlik etedi.
Patent mámleket atınan sanaat múlki obiektine beriletuǵın hám arnawlı bir aymaqta arnawlı bir waqıt aralıǵinda ámel etetuǵın qáwipsizlik hújjeti bolıp tabıladı.
|
| |
