FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO„YXATI

573 
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom 
XORIJDA INTEGRATSIYALASHUV JARAYONLARINING PAXTA-
TO„QIMACHILIK KLASTERLARI POYDEVORI SIFATIDAGI 
KO„RINISHLARI 
Xoliqov Davlat Raxmatulla o„g„li, assistent 
Jizzax politexnika instituti
 
Annotatsiya: Maqolada xorijda o„zaro hamkorlikning poydevori sifatida klasterlar 
faoliyatining rivojlangan mamlakatlardan AQSh, Bolgariya, Daniya va Xitoy davlatlarining 
tajribalari statistik ko„rsatkichlar asosida tahliliy tarzda bayon etilgan, shuningdek, tajriba 
sifatida O„zbekistonda klasterlar faoliyatini rivojlantirish yuzasidan dastlabki takliflar 
keltirilgan. 
Kalit so„zlar: Kooperatsiya, klasterlar, milliy fond, yirik biznes ekspansiyasi, 
kasanachilik, pasayish va turg„unlik davri, “shahar jamoaviy mulki o„zaro hamkorlik asosida 
birlashgan korxonalari”, “qishloq o„zaro hamkorlik asosida birlashgan korxonalari”. 
 
Ayni paytda O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 
ta‘kidlanganidek ―Agrar tarmoqda fermerlik harakatini qo‗llab-quvvatlash bilan 
birga, paxta va g‗alla yetishtirishni klaster shakliga bosqichma-bosqich o‗tkazish 
bo‗yicha izlanishlarimizni, shuningdek, meva-sabzavot, sholichilik, chorvachilik, 
ipakchilik kabi boshqa tarmoqlarda ham bugungi kun talabiga javob beradigan 
klasterlarni tashkil etish ishlarini davom ettiramiz. Bu yil 2 mlrd dollarlik, keyingi 
5-7 yilda esa 3-4 barobar ko‗p meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilish uchun 
mahsulot yetishtirishni keskin ko‗paytirish choralarini ko‗rish zarur. Parlamentimiz 
ushbu islohotlarimizning huquqiy asosi bo‗lgan ―Kooperatsiya va klasterlar 
to‗g‗risidagi‖ yangi qonunni tezroq qabul qilsa, ushbu reja va niyatlarimizga mos 
ish bo‗lur edi‖. Bugungi kunning vazifasi bunday mas‘uliyatli vazifani o‗z vaqtida 
va samarali hal etish uchun xo‗jalik yuritish klasterlari ko‗lamini yanada 
kengaytirish, ular imkoniyatlarini to‗liq izga soluvchi yo‗nalishlar va usullarni 
qidirib topish hamda amaliyotga joriy etishdan iboratdir. 

574 
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom 
Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, ana 
shunday yo‗llardan biri - bu paxta-to‗qimachilik klasterlari doirasidagi
 
ishlab 
chiqarish integratsiyasini tashkil etish va rivojlantirish hisoblanadi. O‗z navbatida 
ta‘kidlash joizki, bundan turli taraflar manfaat ko‗radi. Bir tomondan, bu ularning 
barqarorligini oshirishga ko‗maklashadi, ularning yirik buyurtmalarga ega bo‗lishi, 
shuningdek, moddiy xom ashyo resurslaridan foydalanishi uchun keng yo‗l ochadi, 
mahsulot bozorini kafolatlaydi, xarajatlarini tejaydi, vaqt sarfini kamaytiradi. 
Ikkinchi tomondan, birinchi taraf ikkinchi tarafning afzal jihatlaridan, ya‘ni 
ularning yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishini nisbatan kam xarajatlar bilan 
tez 
o‗zlashtira 
olish 
qobiliyatidan 
foydalanib, o‗z 
mahsulotlarining 
raqobatbardoshligini oshiradi‖. Darhaqiqat, ushbu ko‗rsatmalarni hayotda ijrosini 
ta‘minlash,o‗z navbatida mamlakatimizda, hamda chet elda to‗plangan ushbu 
sohadagi tajribalarni umumlashtirish asosida uning amaliyotga joriy etilish 
yo‗llarini ishlab chiqishni taqozo etadi. 
AQSh Milliy fondining ma‘lumotiga ko‗ra, yalpi ichki mahsulot (YaIM) 
o‗sishining 40-50 foizi kiritilgan yangiliklar natijasi bo‗ldi, bunda so‗nggi yigirma 
yil ichida kiritilgan asosiy sanoat yangiliklarining yarmiga yaqinini ishchilarining 
soni 1000 kishigacha bo‗lgan firmalar berdi, ularning to‗rtdan bir qismi 
ishchilarining soni 100 kishigacha bo‗lgan o‗zaro sherikchilik asosidagi kichik 
firmalar ulushiga to‗g‗ri keladi. 
AQShda o‗zaro sherikchilik asosidagi kichik korxonalar milliy mahsulotning 
yarmini ishlab chiqaradi. Yangi texnologiyalarning 90 foizdan ortig‗i o‗zaro 
sherikchilik asosidagi kichik firmalar va mustaqil ixtirochilar tomonidan yaratiladi. 
AQShda mashinasozlik majmuiga kiruvchi korxonalarning 27 foizidan ko‗pida 
ishlovchilarning soni 100 kishidan oshmaydi [1]. 
AQShda o‗zaro sherikchilik asosidagi kichik korxonalarning faoliyat sohasi 
turlicha. So‗nggi o‗n yillikda eng ko‗p ish o‗rni mayda biznesning an‘anaviy 
sohasi bo‗lmish o‗zaro sherikchilik asosidagi xizmat ko‗rsatish sohasida vujudga 
keldi (53,5%). Bu birinchi galda, sog‗liqni saqlash, ta‘lim, yuridik va huquqiy 

575 
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom 
masalalar bo‗yicha maslahat, ijtimoiy soha xizmatlari, avtomobillarni ta‘mirlash va 
h.k. 
Band aholi sonining o‗sishi bo‗yicha ikkinchi o‗rinni chakana savdo sohasi 
egallaydi (2,4 mln. qo‗shimcha ish o‗rni). Biroq bu yerda asosiy rolni yirik firmalar 
o‗ynamoqda (ishlab turgan korxonalarning o‗zaro sherikchilik asosida 
kengayirilishi va yangi korxonalarning tuzilishi ushbu tarmoqda 75 foiz 
qo‗shimcha ish o‗rnini ta‘minladi). Agar chakana savdoda yirik biznes 
ekspansiyasi saqlanib qolsa, u asosan yirik biznes tomonidan nazorat qilinadi, bu 
amerikalik mutaxassislar fikriga ko‗ra iste‘molchilarning manfaatlariga javob 
beradi (yaxshi sifat, ancha past narxlar va h.k.). 
AQShning qayta ishlovchi sanoatida so‗nggi yillarda ishchilarining soni 100 
kishidan oshmaydigan korxonalarda band bo‗lganlar ulushi 18,6 dan 23,7 
foizgacha oshdi, ishchilarining soni 500 kishidan kam bo‗lgan korxonalarda esa 
67,3 dan 62,6 foizgacha qisqardi. Klaster asosida faoliyatning o‗sishi oziq-ovqat va 
tamaki sanoatidan tashqari, sanoatning barcha tarmoqlarida kuzatiladi. 
Yevropa miqyosida Daniyada o‗zaro hamkorlik asosida birlashgan 
korxonalarning tarmog‗i ancha keng rivojlangan. Daniya o‗zaro hamkorlik asosida 
birlashgan korxonalarining 95 foizidan ko‗pi 200 kishigacha bo‗lgan ishchi 
xodimlarga ega, ushbu klasterlarda mamlakatdagi mehnatga yaroqli aholining 60 
foizi ish bilan band. O‗zaro hamkorlik asosida birlashgan korxonalarning tashkil 
etilishi, milliy iqtisodiyotning qayishqoqligini ta‘minlab, tashqi bozordagi raqobat 
kurashida mamlakatning mavqeini kuchaytirdi. O‗zaro hamkorlik asosida 
birlashgan korxonalar rivojini faollashtirish mehnatga layoqatli aholi sonining 
kamayishi va keng iste‘mol tovarlari importining kengayishi tufayli xarid 
talabining qisqarishi bilan yuzaga kelgan investitsion siyosatdagi qiyinchiliklarni 
yengishga ko‗maklashdi. 
Xo‗jalik klasterlar asosida birlashgan korxonalar Xitoy iqtisodiyotiga ham 
katta ulush qo‗shmoqda. Xorijiy manbalardan olingan ma‘lumotlarga ko‗ra, 2020 
yil oxiriga kelib, bu yerda 450 mingta yirik va kichik korxonalar mavjud bo‗lib, 

576 
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom 
barcha sanoat mahsulotlarining yarmiga yaqini ular ulushiga to‗g‗ri keldi. 
Mamlakatda 5 mln.ga yaqin o‗zaro hamkorlik asosida birlashgan korxonalar 
faoliyat ko‗rsatadi, ularning soni har yili 100 mingtaga ko‗payadi. Sanoat ishlab 
chiqarish umumiy hajmining o‗sishi davlat sanoati va yuqorida qayd etilgan 
korxonalar o‗rtasida taxminan teng taqsimlanadi. 
―Shahar jamoaviy mulki‖ korxonalari ―yirik jamoaviy‖ va ―mayda 
jamoaviy‖ korxonalarga bo‗linadi. ―Yirik jamoaviy‖ korxonalar dastlab aholi, 
mahalliy davlat korxonalari va mahalliy hokimiyat organlarining mablag‗lari 
hisobidan tashkil etildi. Lekin keyinchalik mahalliy hokimiyat organlarining 
mablag‗lari ko‗pchilikni tashkil qila boshladi [2]. 
―Mayda jamoaviy mulk‖ - bu jamoaviy, kooperativ, artel korxonalar bo‗lib, 
ularning jamg‗armalari, asosan, o‗zaro birlashishga kirgan boshqa korxonalarning 
mablag‗lari va mehnatkashlarning pay badallari hisobidan tashkil topgan. So‗nggi 
yillarda kichik davlat korxonalarining bir qismi alohida jamoalarning mulkiga 
aylanib qolmoqda. 
―Qishloq o‗zaro hamkorlik asosida birlashgan korxonalari‖ sanoat 
mahsulotining hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. 2020 yilda ular mamlakat 
sanoat mahsulotining 23 foizini berdi. Bunday korxonalarda ishlovchilarning 
o‗rtacha soni - 5,2 kishini, ishlab chiqariladigan m Xitoyda o‗zaro hamkorlik 
asosida birlashgan korxonalar rivojining asosiy ijobiy omillariga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
1. Qishloqda qo‗shimcha ish o‗rinlarini tashkil etish hisobidan, shaharda 
aholining haddan ziyod ko‗payib ketishiga yo‗l qo‗ymaslik natijasida 2020 yilda 
qishloqdagi o‗zaro hamkorlik asosida birlashgan korxonalar 85 mln. kishini ish 
bilan ta‘minladiva oqibatda bir qancha ijobiy ko‗rsatkichlarni qo‗lga kiritdi; 
2. Qishloq aholisi turmush darajasi o‗sdi;. 
3. 2019 yilda ―qishloq sanoati‖ 61 mlrd. yuana soliq to‗ladi va o‗z navbatida 
davlat qishloq xo‗jaligining rivoji uchun 14 mlrd. yuana ajratdi. 

577 
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom 
Shuni ishonch bilan ta‘kidlash mumkinki, Xitoy iqtisodiyotidagi katta 
muvaffaqiyatlar o‗zaro hamkorlik asosida birlashgan korxonalar tarmog‗ining 
rivoji bilan bog‗liq. 

Download 10.16 Mb.