Nazorat uchun savollar:
1-Pechlarni ichida joylashgan issiklik almashtirgichlar, xili maxkamlanishi.
ishlash koidalari.
2-Pechlarni tashkarisida joylashgan issiklik almashtirgichlar, xili,
3-Siklonli almashtirgichlar, tuzilishi, ishlash prinsipi.
94
Ma’ruza -10-6 soat
X. Loyixalash asoslari
10.1 Loyixalashni asosiy koidalari, tuzilishi. Kurs va bitiruv ish
loyixalashni mavzusi va maksadi. Tushuntirish – xisobni va chizma
kismlarining tartibi.
REJA.
1. Kurs ishini loyihalashining qoidalari.
2. Bitiruv ishini loyihalashining qoidalari.
Mavzuga oid tayanch suzlar va iboralar:
Namunaviy loyixa-konkret sharoitlarga moslangan loyixa va kup marta
takror takror foydalanishga muljallangan.
Yakka loyixa-xom ashyo, texnologik sxema, kurilish sharoitlarining
muxim xususiyatlarini ifodalovchi loyixa.
Kurs loyixa-talabalarning muayyan ukuv fanlarini urganishdagi yakuniy
boskichdir.
Bitiruv ish-oliy ukuv yurtlarida tayyorlanadigan texnika fanlari
bakalavri ukish jarayonining yakunlovchi boskichi.
Sanoat korxonalarini, aloxida bino va inshoatlarni kurish loyixalar
asosida olib boriladi. Loyixalarni maxsus buyurtmalar asosida bajariladi.
Mazkur korxona kanday maxsulot ishlab chikarishidan kati nazar
loyixalash usullarining asoslari prinsipial jixatdan xamma korxonalar uchun
umumiydir, korxona loyixasida xal kilinishi lozim bulgan masalalar
kompleksi xam uzgarmaydi. Shuning uchun xam noorganik moddalar
korxonalarini loyixalash asoslarini bayon etayotganda, odatda ishlab chikarish
sxemasining ishlab chikarilayotgan maxsulot turidan kelib chikadigan ayrim
noprinsipial xususiyatlari ustida batafsil tuxtab utirishning xojati yuk.
Texnologik jarayoni tashkil etishning korxona loyixasini tuzayotganda kuzda
tutish zarur bulgan asosiy masalalari tugrisidagina utish yetarli buladi.
Noorganik moddalar korxonalari namunaviy yoki yakka loyixalar
buyicha kuriladi. Namunaviy loyixa kup marta takror-takror foydalanishga;
yakkasi, ya’ni xom ashyo, texnologik sxema, kurilish sharoitlariningmuxum
xususiyatlarini ifodalovisi esa fakat ana shu korxona uchungina muljallangan
buladi.
Namunaviy loyixani konkret sharoitlarga moslashtirish loyixaga
boglanish deb ataladi.
95
Namunaviy loyixadan foydalanilsa, loyixalash muddati ancha kiskaradi,
arzon buladi. Bundan tashkari, odatda, namunaviy loyixada eng yangi
texnologik sxemalar joriy etiladi, yukori unumli jixozdar urnatish kuzda
tutiladi, texnologik jarayon eng takomillashgan tartibda tashkil etiladi.
Natijada ishlab chikarish unumi oshadi, maxsulot sifati yaxshilanadi va
korxonada maxsulot birligi xisobiga kapital xarajatlari kamayadi.
Loyixa buyicha korxonaning belgilangan xajmda va asortimentda
maxsulot ishlab ishlab chikarishini ta’minlaydigan karorlarni amalga
oshirishga asoslangan xolda berilgan ta’rif- tavsifi bayonidir. Korxonaning
ta’rif-tavsifi biri-birini tuldiruvchi xisobiy izox yozuvlar va chizmalar
kurinishda beriladi.
Loyixa boskichma-boskich ishlanadi; bu esa loyixani bir necha
blokichga, chunonchi: loyixa topshirigi, texnik loyixa va ish loyixasiga bulib
ishlashga imkon beradi. Loyixa topshirigida ana shu tuman va maydonda
zavod kurishning teknik imkoniyatlari va iktisodiy jixatdan maksadga
muvofik belgilanadi.
Texnik loyixada asosiy texnik masalalar xal kilinadi,. Texnik iktisodiy
kursatkichlar belgilanadi xamda zavod kurilishning kiymati aniklanadi.
Ish chizmalari asosiy texnik xujjatlar xisoblanadi. Zavod binolari va
inshoatlari ana shu xujjatlarga asosan kuriladi, jixozlar urnatiladi.
Amalda uzlashtirilib olingan ishlab chikarish sikli korxonalar
loyixalari ikki boskichda ishlab chikiladi, ya’ni loyixa topshirigi va ish
chizmalari tuziladi, bu xolda loyixa topshirigi keng, batafsilrok ishlanadi.
Ishlab chikarish yoki texnologik sxemalari yangi korxonalarning loyixalari
uch boskichda loyixalanadi.
Korxona loyixasi kompleks va bulajak korxonani kurish, tashkil etish
xamda undan normal foydalanishga doir barcha masalalarni kuzda tutgan
bulishi kerak. Loyixa odatda kuyidagi kismlardan iborat buladi:
1) texnik-iktisodiy kismi;
2) texnologik kismi;
3) issiklik texnikasi kismi;
4) kon ishlar kismi;
5) energotexnikasi;
6) suv ta’minoti va kanalizatsiyasi;
7) sanitariya-texnik kismi
8) kurilish;
9) inson faoliyatining xavfsizligi;
10) ekologiya kismi.
Loyixa tarkibida korxonaning muayyan asosiy ishlab chikarish va
yordamchi binolari xamda inshoatlari kompleksi muljallanadi. Birinchilariga
xom ashyo va yarim maxsulotlarni ishlashga doir ishlab chikarish
operatsiyalari bajariladigan sexlar va bulimlar kiradi.
96
Korxonaning yordamchi xujalik binolari va inshoatlarida xom ashyo
va yarim maxsulotni ishlashga bevosita alokasi bulmagan, ammo asosiy
ishlab chikarish sexlarining normal ishlab turishiga ta’minlaydigan ishlar
bajariladi. Yordamchi ishlar kilinadigan binolar va inshoatlar:
Elektr toki bilan ta’minlovchi inshoatlar-korxona elektrstansiyasi yoki
transformator podstansiyasi;
Suv ta’minot inshoatlari – suv keltirish kurilmalari, nasos stansiyasi,
suv bosimi minorasi, ishlab chikarish, maishiy va yonginga karshi maksadlar
uchun zarur suv ta’minot tarmoklari va boshkalar;
Kanalizatsiya inshoatlari - tozalash inshoatlari, okovalar chikib
ketadigan joylar, kanalizatsiya tarmoklari va boshkalar;
Isitish kozonxonasi;
Ombor xujaligi;
Remont-mexanik ustaxonasi; yuk tashish vositalari;
Ma’muriy-xujalik va maishiy maksadlarga muljallangan binolar- zavod
boshkarmasi, maishiy xonalar va boshkalar.
Kimyoviy texnologiya bakalavriat ta’lim yunalishlari buyicha
bajariladigan kurs loyixalari va bitiruv ishlarining tarkibi, mazmuni,
rasmiylashrililishini batafsil yoritib chikamiz.
Kurs loyixasi talabalarning muayyan ukuv fanlarini urganishdagi
yakuniy boskichdir. Kurs loyixaning maksadi - talabalarning oldiga kuyilgan
ilmiy-texnik masalalarni ochishda nazariy bilimlarni mustaxkamlash,
mustakil ijodiy muxandislik, ilmiy-tadkikot ishlarini bajarish kunikmalarini
takomillashtirish. Kurs loyixasi – ukituvchi raxbarligida talabalar tomonidan
bajariladigan mustakil ish turlaridan birlari bulib, talabaning nazariy
bilimlarini mustaxkamlashga, amaliy masalalarni xal kilishga uz bilimidan
moxirlik bilan foydalanish malikasini shaklantirishga, bitiruv ishi yoki
loyixasini bajarishga va mustakil kasbiy faoliyatga tayyorlashga xizmat
kiluvchi grafik kism va xisob-tushuntirish yozuvidan iborat.
Kurs loyixasi tushuntirish yozuvi va grafik kismidan iborat buladi.
Kurs loyixasining tushuntirish yozuvi:
-loyixa uchun topshirik;
-mundarija
-kismlar:
1)kirish;
2)taxliliy sharx;
3)texnologik kismi;
4)muxandislik xisoblari;
5)loyixa buyicha xulosalar;
ilovalar;
foydalanayotgan adabiyotlar ruyxati.
Kirish kismida soxaning asosiy masalalari ifodalanadi va
loyixalashtirilayotgan ob’ektga umumiy tavsif beriladi.
97
Taxliliy sharx kismi kurs loyixasining individual topshirigida
kursatilgan reja asosida tuziladi va loyixalashtirilayotgan ob’ektga ta’lukli
soxadagi texnika va texnologiyalarning zamonoviy xolati taxlilini uz ichiga
oladi.
Tushuntirish yozuvining -texnologik kismi- standart formatdagi kalka,
vatman yoki milimetrovkada bajarilgan texnologik sxema va bu sxemaning
mufassal bayonini uz ichiga oladi.
Muxandislik xisoblari- kismi moddiy balanslar xisobi, asosiy uskunani
tanlash buyicha xisoblar,. Markalar va asosiy texnik tavsiflar, kimyoviy
texnologiya jarayondagi xisoblar, issiklik texnikasi xisoblari, mexanik
xisoblar va boshkalarni uz ichiga oladi. Konstruktorlik mazmunidagi kurs
loyixasi buyicha muxandislik xisoblari mustaxkamlik, kinematik, issiklik,
texnologik va boshka xisoblarni uz ichiga oladi. Zarur muxandislik
xisoblarining anik ruyxati loyixa topshirigida belgilangan buladi.
Loyixalar buyicha xulosalar kismida, loyixada kabul kilingan asosiy
loyixaviy yechimlarining texnik darajasiga baxo beriladi.
Kurs loyixaning grafik kismi ( grafik kismi urniga agregat, apparat,
reaktor, pech va shu kabilarning xajmiy maketi bajarilishi xam mumkin).
Kurs loyixaning grafik kismi A1 (594x841) mm formatli chizmalardan
iborat buladi, asoslangan xollarda esa GOST 2.301-68 buyicha boshka
formatlarni kullashga ruxsat beriladi.
Texnologik mazmundagi kurs loyixasining grafik kismi texnologik
sxema va mashina, apparat, agregatlarning rejasi va kirkimlarini uz ichiga
olgan 2-3 chizmadan iborat buladi. Aloxida texnologik apparat, mashina va
agregatlarning umumiy kurinishdagi chizmalarni bajarishga xam ruxsat
beriladi.
Konstruktorlik mazmundagi kurs loyixasining grafik kismi apparat
yoki moslamaning sxemalari, mashina yoki agregatlarning yigma chizmalari,
texnologik kushimchalarning yigma va detali chizmalarini uz ichiga oladi. A1
formatli 4 ta chizmadan iborat bulishi mumkin.
Kurs loyixasining mavzusi muxim masalalarga bagishlangan bulishi
shart.
Kurs loyixasining tushuntirish yozuvi konstruktorlik xujjatlari yagona
sistemasi YESKD, GOST 2.105-79 va GOST 2.106-68 lar talablari buyicha
bajariladi. Kurs loyixaning titul varagi institut, fakultet, kafedraning nomi,
kurs, guruxning rakami talaba, raxbarning ismi-sharifi, ularning shaxsiy
imzosi, loyixaning mavzusi va ximoyalash yilini uz ichiga oladi.
Bitiruv ishi oliy ukuv yurtlarida kimyoviy texnologiya va
biotexnologiya yunalishida tayyorlanadigan texnika fanlari bakalavri ukish
jarayonining yakunlovchi boskichi xisoblanadi. U yosh mutaxassisda texnika
fanlari bakalavri negizini shaklantirishda aloxida axamiyatga ega. Talaba
bitiruv ishini bajarish davrida fundamental fanlar asosida kimyoviy
98
texnologiyaning nazariy va iktisodiy asoslarini urganib, bilim va
tashkilotchilik tajribasini oshiradi.
Bakalavr bitiruv ishida xalk xujaligida katta axamiyatga molik
muamolarni xal kilinishi talab etiladi. Bitiruv ishi mavzusi dolzarb va
mamlakatimiz xujaligini rivojlanishi bilan boglik bulishi kerak.
Birituv ishi kurs loyixasi, asosiy ilmiy va muxandislik fanlari xamda
boshka yunalish fanlari buyicha kurs va loyixa ishlari jamoasi mavzularining
davomi sifatida bajarilishi kerak.
Bitiruv ish loyixasi – sex, uchastka yoki bulimda tayyor maxsulot
ishlab chikarishni ta’minlaydigan texnologik jarayonni yoki aloxida olingan
bir-ikki texnologik uskuna va konstruksiyali muxandislik ishlovi bilan
mustakil bajarilgan yakunlovchi ijodiy ishdan iborat buladi. Talaba bitiruv
ishi loyixasini bajarishda ilgor mamlakatlar kurilma va uskunalari bilan
jixozlangan samarali texnologik tizimlardan foydalanishi kerak. Ishlab
chikarishni boshkarishda, jarayonnlarni tula ravishda avtomatlashtirishda,
kapital mablaglardan samarali foydalanishga, ishlab chikarishni
ta’mirlashga, mexnat sharoitini yaxshilashga, zararli chikindilarni
kamaytirishga e’tibor bnrishi darkor. Talaba ishlagan texnologiyani jaxon
bozoriga olib chikishga, yukori texnikaviy va iktisodiy kursatkichlarga ega
bulishiga intilishi kerak. Buning uchun kup adabiyotlar bilan tanishishi va
turli loyixalash usullaridan (SAPR) foydalanishi maksadga muvofikdir.
Loyixa bitiruv ishi ikki kismdan iborat bulib;50-60 varak kul yozma
tushuntirish xati va 2-5 varakli grafik kismidan iborat buladi. Grafik kismida
sex, uchastka, bulim, aloxida uskuna va kurilmalardan iborat bulishi mumkin.
Grafik kismida texnologik sxema, asosiy uskuna yoki bulimning kesimi,
rejasi xamda texnologik jarayonni avtomatlashtirish va boshkarish tizimlari
bajarilishi lozim.
Loyixa bitiruv ishining tarkibi .
1)mundarija
2)kirish
3)tanlangan mavzuni texnik-iktisodiy jixatdan asoslash
4)texnologik kismi:
a) ishlab chikarish fizik-kimyosining nazariy asoslari
b) tanlangan texnologik sxemani asoslash
v) texnologik sxemani yozuvi
g) xom ashyo, yordamchi materiallar, chikindilar, ulardan
foydalanish, tayyor maxsulotlarga GOST va texnik shartlarga kura
kuyiladigan talablar
d) moddiy va issiklik balansini xisoblash
ye) analitik nazorat
7)inson faoliyatining xavfsizligi
8)ekologik masalalar yechimi
99
9)texnologik sxema yoki asosiy uskunani avtomatik tarzda boshkarish
va ishlab chikarishni nazorat kilish
10)iktisod kismi
11)xulosa
12)foydalangan adabiyotlar, ixtirolar, patentlar ruyxati.
Bitiruv ishi loyixasining kirish kismida kimyo sanoati tarrakiyoti
xakida xukumatimiz va vazirliklar, kompaniyalar, korporatsiyalar, konsernlar
va uyushmalar tomonidan kabul kilingan karorlar xususida tuxtalishi lozim.
Asosiy maxsulotning axamiyati, uning xalk xujaligida tutgan urini va unga
mamlakat tashkarisidagi talab, xamda bu sanoat tarmogini kelajak tarrakiyot
kursatkichlari ustida tuxtalishi kerak. Mazkur tarmokning moddiy texnika
bazalarini eng ilgor jixozlar bilan ta’mirlanishi, ishlab chikarishni
rejalashtirilishini tashkil etishi va boshka masalalarni yoritish.
Normal texnologik sharoitni yaratish uchun mazkur ishlab
chikarishning kimyoviy va biokimyoviy asoslarini yeritish kerak. Chunki
keyingi texnologik xisoblar kimyoviy va biokimyoviy reaksiyalarni
stexiometrik tenglamalariga asoslangan buladi. Shuning uchun ishlab
chikarishning fizik-kimyoviy va biokimyoviy asoslarini keltirilayotganda
xom-ashyoning, maxsulot tayyor bulgunga kadar davom etadigan kayta
ishlash jarayoni tizimiga, ayniksa termodinamik va kinetik konuniyatlar
nuktai-nazaridan taxlil kilinib, batafsil yoritilishiga erishish kerak.
Ishlab chikarish usulini tanlash bulimida sanoat mikyosida olish xakida
kiskacha ma’lumot beriladi. Adabiyotda berilgan ma’lumotlar, patentlar va
ilgor ishlab chikarish tarjibalari taxlil kilinib, kabul kilingan usulning
afzalligi xakida ma’lumot berishi lozim. Buning uchun kabul kilingan
usulningg texnik iktisodiy kursatkichlari xam keltirishi darkor.
Loyixalashtirilayotgan bulimning texnologik sxemasini ishlash va zarur
bulgan ishlab chikarish uskunalarini tanlash, loyixa bitiruv ishining asosiy
vazifalaridan biri xisoblanadi. Texnologik sxemasini tushishda eng ilgor
korxonalarning texnologik sxemasini kabul kilinishi mumkin. Agarda bu
sxema xozirgi zamon talablariga javob bersa, u xolda loyixalashtirilayotgan
sxema ishlayotgan korxona sxemasining asl nusxasi koldirilishi, ya’ni
ishlayotgan sxemani tadkikiy taxlil kilish, mumkin kadar, uchragan
kamchiliklarni bartaraf etish, texnologik jarayonni takomillashtirish va
samaralirok kilishga erishish kerak. Imkoniyatiga karab ishlab chikarishni
avtomatlashtirish va uzluksiz nazorat urnatish lozim. Texnologik sxemani
chizishda uskunalarni iloji boricha ulchamlarini mutanosib ravishda
kichraytirib shakllarini saklagan xolda berish darkor. Texnologik sxemada
apparatlar, uskunalarni rakamlash lozim
Asosiy maxsulotga kuyilgan talablar. Energetik manbalar. Chikindilar
tavsifi. Maxsulotlarni kayta ishlash, ularni turlari, bozorbopligi, nafisligi atrof
muxitni ifloslanishidan muxofaza kilishi. Kabul kilingan xom ashyo,
yordamchi materiallar va energetik manbalar davlat standart sistemasiga
100
javob berishi kerak. Bu bulimda xom ashyoning tarkibi, uning fizika-
kimyoviy xususiyatlari, asosiy maxsulotlarni fizik-kimyoviy xossalari va
unga kuyilgan talablar, texnik sharxlar, kadoxlash, saklash koidalari,
transportirovka kilish usullari va boshkalar xam yoritilishi kerak.
Moddiy va issiklik xisobi texnologik xisoblarning asosiy kismini
tashkil kiladi. Bu asosan uskuna va energetik kurilmaning iktisodiy
xisoblaridan ilgari berilgan buladi. Materiallar nisbatini xisoblashdan asosiy
maksad, xom ashyoning, yordamchi materiallarning sarflanish koeffitsientini
ishlab chikarish kuvvatini aniklashdan iborat. Sarflanish koeffitsientini
xisoblagan kimyoviy texnologiyasining takomillashganligi, ishlab chikarish
davrida yukolishi mumkin bulgan xom ashyo maxsulotning mikdorini
nazarda tutish kerak. Material nisbatini xisoblashda boshlangich xom
ashyolar, zarur bulgan tarkibiy kismlarining fizik kursatkichlaridan
foydalaniladi. Xom ashyoning nazariy sarflanish mikdorini aniklashda
kimyoviy reaksiyalarning tulik utishiga, ya’ni maxsulot chikish mikdorini,
ishlab chikarishdagi maxsulotning yukolishini nazarda tutish kerak. Bu
boshlangich materiallar tugrisidagi ma’lumot turli normativlardan olinadi.
Materiallar nisbati muvozanati moddalarning saklanish konuniga asoslangan
bulib, ishlab chikarishning kirim kismi chikim kismiga teng bulishi kerak.
Shuning uchun material nisbati tenglamasi yordamida birorta no’malum
ishtirokchi komponent mikdorini aniklash mumkin. Saklanish koeffitsienti
birlik bilan ifodalanuvchi xom ashyoga, tayyor maxsulotga va vaktga nisbatan
xisoblanadi. Material nisbati odatda yigindi jadval sifatida beriladi. Xuddi
shu tartibda energiya nisbati buyicha sarflanish koeffitsienti aniklanadi.
Energetik xisoblash birlikka nisbatan xisoblangan maxsulot uchun sarflangan
issiklik, yokilgi, bosim va suv orkali energetik resurs aniklanadi.Energetik
mikdorni aniklashda ishlab chikarishdan chikayotgan tashlandik, ikkalamchi
energetik resurslarga xam e’tibor berish kerak. Energetik nisbat natijalari xam
yigindi jadval sifatida beriladi.
Bitiruv ishini loyixalashda ishlab chikarishni kuvvatiga karab
loyixadagi asosiy texnologik asbob-uskunalarni, moslamalarni tugri tanlash
mumkin va bu axamiyatga ega. Tanlangan apparatlar va uskunalar kimyoviy
texnologiyasining xozirgi zamon jaxon andozalari talablariga javob berishi
kerak. Uskunalar iloji boricha mamlakatimizda ishlab chikarilgan bulishi
kerak. Ularning kuvvati va ulchamlari, material va energetika sarfiyoti
xisoblanishi, sungra katalog va normalar buyicha kime texnologiyasida
ishlaydigan standart apparatlar kabul kilinadi. Bitiruv ishi loyixasida asosiy
reaktorlarning tulik konstruksion mexanik va issiklik sarfiyoti, ya’ni bu
reaktorlarning ulchamlari, xajmi, tayyorlash jarayonida reaktor
materiallarining chidamliligi va boshkalarga e’tibor berish lozim buladi.
Kabul kilingan asosiy reaktor kuyidagi asosiy talablarga - yetarli reaksion
xajm, massa issiklik almashish jarayonlariga, shu jarayonlarga turgun va
uzok muddat davomida ishlash kobiliyati, yengil boshkaruvchanlik va
101
ekspluatatsion davrida xavfsizlik talablariga va boshkalariga javob berishi
kerak. Reaktor ulchamlarini xisoblayotganda uning kuvvati va reaktordagi
jarayonning davom etish muddatini nazarda tutish kerak. Bundan tashkari
tanlangan apparat va uskunalarning ta’rifi, konstruksiyasi, kanday
materiallardan yasalganligi, kuvvati xamda aloxida kismlarini kiskacha
ta’riflab berish kerak. Bitiruv ishi loyixasida asosiy apparatlardan tashkari
yordamchi uskunalarni xam tanlash darkor. Masalan - nasoslar,
kompressorlar,dozatorlar, transportyorlar va boshkalar. Sex yoki bulimning
kabul kilingan kuvvatiga karab, uskunalarning soni aniklanadi. Ishlab
chikarishning uzluksiz davom etishi uchun, odatda ichki imkoniyatdan
foydalanishga xam katta axamiyat beriladi.
Ishlab chikarishni uzluksiz va turgun ishlashini ta’minlash uchun
doimiy analitik nazorati yulga kuyilgan. Maxsulot sifati jaxon andozalari
talabi darajasida bulishi uchun, ishlab chikarish jarayonida uzluksiz sifat
taxlili mavjud bulishi kerak. Tayyor maxsulot, kabul kilingan davlat
standartiga tula javob berishi lozim.
Loyixa bitiruv ishida xom ashyo, yarim fabrikat, tayyor maxsulot
tarkibini aniklash usullari tugrisida ma’lumot va ta’rif beriladi. Ushbu
ma’lumotlarni talaba ishlab chikarish amaliyoti va ukish davrida tuplagan
bilimlari asosida tayyorlaydi. Bu ma’lumotlarning asosiy kismi korxona
markaziy va bulim laboratoriyalaridan olinib, loyixa bitiruv ishida kullaniladi.
|
