Nazorat savollar
.
1. Xususiy tokchilik degan da nimani tushunasiz.
2. Maxalliy uzum navlariga tasnif bering
3. Xusisiy tokchilikni afzilliklari va kamchiliklari.
4. Kullanidigan tok navlari
93
12 mavzu TOK SELEKSIYaSI VA AMPELOGRAFIYa
Tok seleksiyasi
Reja
1.Tok seleksiyasi tasnifi va seleksiyaning ahamiyati
2. Ampelografiya tasnifi, mohiyati
3. Xalq seleksiyasi tasnifi, tutgan o‘rni
4.Tok seleksiyasining bosh yo‘nalishi tasnifi
Tayanch so‘zlar:
tok, tok seleksiyasi, ampelografiya, xalq seleksiyasi, bosh
yo‘nalishlar
Seleksiya lotin tilidan olingan bo‘lib, uning ma’nosi “selection” tanlash,
yaratish demakdir.
Uzum seleksiyasining tarixiy rivojlanishidagi tanlov jarayonlarini bir necha
bosqichlarga bo‘lish mumkin. Ulardan eng qadimiysi to‘g‘ridan-to‘g‘ri yovvoyi
o‘rmonzorlarda, nisbatan kattaroq, mazali mevalarga ega bo‘lgan va ularni turar-
joyga yaqinlashtiradigan eng yaxshi uzumlarning oddiy tanlovi edi.
Endilikda hatto Kavkazorti va O‘rta Osiyo xalqlari ham ba'zan o‘rmonlarda
uzumning yovvoyi shakllarining eng qimmatli namunalarini tanlash usulidan
foydalanib, yangi navlarniyaratishda foydalanadilar. Masalan, Butunittifoq
O‘simlikchilik institutining O‘rta Osiyo tajriba stansiyasining Tarnau shahrida
(Turkmaniston) yovvoyi o‘simliklar orasidan Kopetdog‘ uzumini ko‘paytirish va
sinash uchun 400 tup og‘irligi bo‘lgan 39-sonli DK shakli tanlab olingan.Uzumboshi
og‘irligi -800 g, g‘ujum hajmi 20-29 mm, qand miqdori 21% va kislotaligi 6,3%ni
tashkil qiladi. Xuddi shunday, nisbatan yaqinda madaniy holga kiritilgan turkman
uzum navlari olingan:ulardan Dag-memidon, Dag-kara uzum, Ali-giaitan
navlaridir.
Armanistonda tog‘li o‘simliklar orasida S. A. Poghosyan uzumning ajoyib
shakllarini ham aniqlagan.
94
So‘nggi ikki asr davomida madaniy holda yetishtirishga kiritilgan ko‘plab
Amerika uzum navlari yovvoyi chakalakzorlardan eng yaxshi uzumlarni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri tanlash orqali olingan. Vitis rotundifolia, Vitis Labruska, Vitis estivalis va
boshqalar.
Navbatdagi seleksion bosqich uzumning eng yaxshi shakllaridan tanlab
olingan tabiiy changlanish orqali orqali olingan urug‘larini ekish va ulardan eng
sifatli va hosildor ko‘chatlarni tanlab olish bo‘ldi.
Uzumchilik seleksiyasida urug‘larni ekish usulini qo‘llash haqidagi ilk
ma'lumotlar Teofrast (miloddan avvalgi 3-asr) qo‘lyozmalarida yozib qoldirilgan.
Turli mamlakatlarda yetishtiriladigan uzum navlarining aksariyati tabiiy yoki sun'iy
changlatish natijasida olinib, ularning urug‘larni ekish orqali yetishtirilgan. Sun'iy
chatishtirish usulidan foydalanish uzumchilik seleksiyasining keyingi davriga
tegishli bo‘lib, ayniqsa u 19-asrning oxirida, Frantsiyada filoksera kasalligi avj olib
unga qarshi kurashish uchun, Xansen, Seybel, Kuderk, Kastel, Bako, Foeks, Viala
va boshqalar tomonidan turlararo filokseraga chidamli duragaylarni ko‘paytirish
maqsadida faol foydalanila boshlangan.
Rossiyada uzumning sun'iy gibridizatsiyasi birinchi marta yuz yil oldin
Nikitskiy botanika bog‘ining sobiq direktori N. Gartvis tomonidan amalga
oshirilgan. Magarach toklarining boy assortimentidan foydalanib, bir nechta
qimmatli xo‘raki va vinobop uzum navlarini sun’iy duragaylash yo‘li bilan olingan.
Keyinchalik sun'iy duragaylash usullidan uzum navlarini yaratishda M. F.
Shcherbakov, A. S. Merjanyan, S. A. Melnik, S. A. Pogosyan, A. M. Negrul va
boshqalar shug‘ullanganlar.
Hozirgi vaqtda uzumchilik seleksiyasida quyidagi usullar qo‘llaniladi:
1) tabiiy changlangan uzum urug‘larini ommaviy ekish;
2) sun'iy usul bilan jinsiy duragaylash;
3) vegetativ duragaylash;
4) klon usulini qo‘lash orqali tanlash.
95
Selektsionerlar o‘z ishini qanday usullar bilan olib bormasin, ular materialistik
Michurin agrobiologiya fanining ilgari berilgan umumiy nazariy qoidalariga amal
qilishlari kerak.
O‘simliklar seleksiyasi - bu yuqori sifatli madaniy o‘simliklarning yangi navlarni
yaratish va mavjud navlarini takomillashtirish fanidir.
Irsiylanish uning asosiy usullari, seleksiya va duragaylashga asoslangan.
Seleksiyaning nazariy asosini genetika fani tashkil etadi.
O‘simliklar seleksiyasining o‘ziga xos xususiyatlari uning oldida turgan
vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish bilan bog‘liqdir. Ular quyidagilarni o‘z ichiga
oladi: Ekin navlarninglarning, tur va tur xilma-xilligiga ta'siri asosiy belgilarning
rivojlanish muhiti, sun'iy duragaylash uchun ushbu belgilarning irsiylanish
qonuniyatlari, shuningdek, selektsiya jarayonining xususiyatlari va yakka tanlash
strategiyasini o‘rganish juda muhimdir.
O‘simliklarning har bir yangi navlari muayyan sharoitlarga moslashtiriladi va
shuning uchun turli hududlar sharoitida sinov uchastkalarida andoza navlarga
taqqoslanilib sinaladi, tekshiriladi va taqqoslash uchun ixtisoslashtirilgan sinov
stantsiyalari va fermer xo‘jaliklari tashkil etiladi.
Yangi O‘simliklar navini yetishtirish muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun
selektsionerlar manba materialining xilma-xilligiga ega bo‘lishlari kerak. Rus
seleksioner olimi N.I. Vavilov bir vaqtning o‘zida butun Yer sayyorasidan o‘simlik
navlari va ularning ajdodlarining ulkan to‘plamini to‘plagan, ular bugungi kunda
muvaffaqiyatli to‘ldirilib kelinmoqda, har qanday madaniy o‘simlikni tanlash
seleksion ish uchun asos hisoblanadi.
N.I. Vavilov madaniy o‘simliklarning yettita kelib chiqishi markazini ajratib
oldi: Janubiy Osiyo tropigi, Sharqiy Osiyo, O‘rta er dengizi, Janubi-G'arbiy Osiyo,
Habashiston, Janubiy Amerika, Markaziy Amerika. Madaniy o‘simliklar soni
bo‘yicha eng boy hududlar - qadimgi sivilizatsiya markazlari hisoblanadi. Bunday
joylarda dehqonchilikning eng qadimgi ekinlaridan mos ravishda o‘simliklar
seleksiyasida sun'iy selektsion tanlash usuli uzoq vaqt davomida amalga oshiriladi.
96
Uzoq yillar davomida tokchilikda olib borilgan seleksiya ishlari natijasida,
uzumning
mahalliy
tuproq-iqlim
sharoitiga
mos
keladigan,
serhosil,
iste’molchilarning talabini qondira oladigan, yuqori sifatli xushta’m, transportabelli,
qand miqdori yuqori bo‘lgan yangi uzum navlari yaratildi. Mahalliy sharoitda
yetishtirilgan navlarning xo‘jalik va sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashda ko‘pgina
ekin turlari qatori, uzumning yangi navlarini jahon bozori talablariga mos qilib
yaratish ularning irsiyatini o‘zgarishi bilan bog‘liqdir.
Uzumchilikda qo‘llanilib kelinayotgan nav, genetik jihatdan doimiy hosil
berish xususiyatiga ega bo‘lmas ekan, uning hosildorligini oshirish, sifatini
yaxshilashda hech qanday antropogen va agrotexnik omillar ta’sirida keskin
o‘zgartirish imkoniyati yo‘q. Buni faqat seleksiya yo‘li bilangina hal qilish
mumkin.
Uzumchilik seleksiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biri - bu har qanday
noqulay sharoitlarda ham yuqori qand miqdoriga ega, mevasining tashqi ko‘rinishi
o‘ziga tortadigan, transportabelli, xushta’m, sersharbat, serhosil, kasallik,
zararkunanda-hasharotlarga, suv taqchilligi, sho‘rlanish va qora sovuqlarga
bardoshli, qimmatli xo‘jalik belgi, texnik va sifat ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan uzum
navlarni yaratish va ishlab chiqarishga joriy etishdan iboratdir.
Yuqori hosil olish, uning sifatini yaxshilash, hosildan qanday maqsadda
foydalanishni belgilashda (yangilida iste’mol qilish, sharbat, vino tayyorlash,
mayiz qilish va h.k.) navning tutgan o‘rni katta. Boshqa o‘simliklar qatori
uzumning yangi navlarini yaratish ularning irsiyati (nasliy belgilari) ning o‘zgarishi
bilan bog‘liq. Shuning uchun seleksiyaning ilmiy-nazariy asosi genetika
hisoblanadi.
Tok seleksiyasining asosiy bosh yo‘nalishi serhosil, sovuqqa, qurg‘oqchilikka,
kasallik va zararkunandalarga chidamli, shuningdek, qimmatbaho xo‘jalik
belgilariga (uzum boshlari katta, gujumlari yirik, kurkam, ertapishar, shirador,
transportbop, uzoq saqlanadigan va h.k.) ega bo‘lgan navlarni yaratish hisoblanadi.
Hozirgi aksariyat uzum navlarining sovuqdan, ayniqsa filloksera hamda
zamburug‘ kasalliklari (oidium, mild, antraknoz, kul rang chirish va h.k.) zarar-
97
lanishi tufayli har yili hosilning anchagina qismi nobud bo‘lmoqda. Shuning uchun
tok seleksiyasi zarur miqdorda va sifatli mahsulotlarni yetishtirishni ta’minlashda
seleksiya usullaridan foydalaniladi.
Uzoq yillar davomida tokchilikda olib borilgan seleksiya ishlari natijasida,
uzumning
mahalliy
tuproq-iqlim
sharoitiga
mos
keladigan,
serhosil,
iste’molchilarning talabini qondira oladigan, yuqori sifatli xushta’m, transportabelli,
qand miqdori yuqori bo‘lgan yangi uzum navlari yaratildi. Mahalliy sharoitda
yetishtirilgan navlarning xo‘jalik va sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashda ko‘pgina
ekin turlari qatori, uzumning yangi navlarini jahon bozori talablariga mos qilib
yaratish ularning irsiyatini o‘zgarishi bilan bog‘liqdir.
Uzumchilikda qo‘llanilib kelinayotgan nav, genetik jihatdan doimiy hosil
berish xususiyatiga ega bo‘lmas ekan, uning hosildorligini oshirish, sifatini
yaxshilashda hech qanday antropogen va agrotexnik omillar ta’sirida keskin
o‘zgartirish imkoniyati yo‘q. Buni faqat seleksiya yuli bilangina xal kilish
mumkin.
|
