7-BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMIDA KARTOGRAFIK
TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Kartalar geografiya ta’limida asosiy o’qitish vositalari bo’lib hisob-
lanadi. Geografik kartalardan o’qitishning barcha shakillarida foydalanish
mumkin; dars berishda,
amaliy ishlarda, mustaqil ishlarda, bilimlarni
baholashda va x.k.
7.1.Umumiy kartografik tushunchalar. Shartli belgilar va ularni
o’qish.
Geografik kartalarda turli – tuman voqea va hodisalar tasvirlangani
uchun, ular juda xilma-xil bo’ladi. Kartografiyada quyidagi tushunchalar
uchraydi:
Tarx (plan)- joyning yirik miqyosda (5000va undan kattaroq) tuzilgan
chizmasidir. Chizmada maydoni uncha katta bo’lmagan
kichik-kichik
joylar tasvirlanadi.
Karta
- Yer yuzasini kichraytirilib va umumlashtirilib shartli belgilar
bilan tekislikka tushurilgan tasviridir. Ularda tabiiy va iqtisodiy- ijtimoiy
voqea va xodisalar tasvirlanadi.
Aerofotosurat-
tayyora va boshqa o’zi
uchar asboblar yordamida
olingag Yer yuzasini yoki uning bir qismining tasviridir. Ular orqali
joyning tuzulishi, relefi, o’simlik qoplami, yo’llari,
qishloqlar, jihozlar va
korxonalarning joylanishi aniqlanadi.
Kosmosurat-
Yerning va boshqa sayyoralarning kosmik kemalari
yordamida olingan tasvirdir. Ular fanning va halq ho’jaligining
turli
sohalarda keng qo’llaniladi. Har bir tarx, karta va kosmo va aerosurat
ma’lum bir miqyosda tuzuladi.
Miqyos
- bu kartadagi chiziqning uzunligini
Yer yuzasidagi shu
chiziqqa mos keladigan haqiqiy uzunlikka nisbatdir. U kartadagi tasvir
necha marta kichraytirilganini ko’rsatadi. Masalan, kartada daryoning
uzunligi 1sm , haqiqiy uzunligi 10 km, yoki 1 000000 sm. Demak haritaning
miqyosi 1: 1 000000 . Miqyoslar sonli, chiziqli va so’zli bo’ladi. Sonli miqyos
kasrdan iborat, uning surati 1- ga teng, maxraji
esa kartada tasvir necha
marta kichraytirilganni ko’rsatadigan son bo’ladi. Masalan, 1: 1 000 yoki
1000
1
bu tasvirni ming marta kichraytirilganligini ko’rsatadi. Chiziqli
miqyos - bu teng bo’laklarga bo’lingan to’g’ri chiziqdir. Har bir bo’lak
qancha masofaga tengligi uning ustiga yozib qo’yiladi. So’zli miqyos
kartadagi 1sm masofa haqiqatda qanchaga tengligini ko’rsatadi.
Masalan
1sm 10km ga teng.
