Syuan-Tszin nomli boshqa bir Xitoy tarixchisi esa Samarqand aholisining axloq va xulq-odob qoidalariga rioya etishi boshqalarga o‘rnak bo‘lganligini aytib o‘tgan. Bularning barchasi qadimgi davrlarda bolalarning besh yoshidan o‘qitilgani, ta’lim jarayonida ularni amaliy hayotga tayyorlash asosiy maqsad qilib belgilanganligi to‘grisidagi ma’lumotlarni beradi.
Bu ma’lumotlar qadimda bolalar o‘qitiladigan savod maktablari bo‘lganligi va maktablardan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy mashqlarni bajara olish va muayyan hunar sirlarini o‘zlashtirish ishiga jalb etilganligidan darak beradi.
Eramizdan avvalgi minginchi yillarning o‘rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusida juda ko‘plab afsona va rivoyatlar yaratilgan bo‘lib, ular avloddan avlodga og‘zaki va yozma ravishda o‘tib borgan. Agar ushbu afsonalar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” asari mundarijasidan o‘rin olmaganda edi, biz ular haqida hech qanday ma’lumotga ega bo‘lolmagan bo‘lardik.
“Avesto” asari kim tomonidan yaratilgani borasida turli qarashlar mavjud bo‘lib, mashhur sharqshunos olim Ye. E. Bertelsning fikriga ko‘ra, ushbu asar 1278-yilda Rayd Zardusht ibn Bahrom ibn Pajdu degan kishi tomonidan yozilgan. Mazkur fikr “Zardushtnoma” dostonida bayon etilgan ayrim fikrlar asosida yuzaga kelgan. Xususan, dostonda Avesto va Zendni Zardusht dunyoga keltirgani, uning tug‘ilishi va keyingi hayoti xususidagi ma’lumotlar keltiriladi.
Zardusht o‘z davrida ikki xudolik g‘oyasini ko‘tarib chiqadi. Asta-sekin u payg‘ambar darajasiga ko‘tariladi va o‘zini Axura-Mazda, ya’ni, Oliy Tangri elchisi deya e’lon qiladi. Zardusht dunyoni yaxshilik va yomonlik dunyosi tarzida ikkiga bo‘ladi. Bu ikki dunyo o‘rtasida bir-biriga qarama-qarshi g‘oyalar ustuvor bo‘lib, ular o‘rtasida doimo kurash ketadi.
Zardusht tomonidan asoslangan din uning hayotligidayoq ko‘plab o‘lkalarga yoyiladi. Biroq Zardusht vafot etganidan so‘ng zardushtiylik dinining g‘oyalari yanada keng yoyila boshlaydi.
“Avesto” asari eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va IV asrning boshlarida yaratilgan bo‘lib, u uzoq davrlar mahsuli sanaladi, davrlar o‘tishi bilan qayta-qayta ishlanadi. Asarning to‘liq kitob holida shakllanishi eramizdan avvalgi birinchi asrga to‘g‘ri kelishi barcha manbalarda alohida qayd etiladi.
G‘arb, rus va o‘zbek olimlari mazkur asar mazmunini har tomonlama tahlil etishga harakat qilishgan. Zero, “Avesto” asarida inson shaxsining kamolotga
109 Ishоqоv M. So’g’diyonа tаriх chоrrаhаsidа –Tоshkеnt, Fаn, 1990. 6-7-bеtlаr
erishishiga oid ma’rifiy fikrlar ma’lum bir tizimda ifoda etilgandir. Mazkur asar g‘oyalari orqali qadimgi davrlarda mamlakatimiz hududida yashagan xalqlarning tabiiy, ilmiy, ma’rifiy hamda ijtimoiy qarashlari borasida muhim ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. «Avesto» diniy xarakterga ega bo‘lish bilan birga o‘zida falsafiy, siyosiy, filologik, ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni ham qamrab olgan asardir.
Abu Rayhon Beruniy o‘zining “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida zardushtiylik dini qadimgi Xuroson, Fors, Iroq va Balxdan tortib Suriya yerlarigacha tarqalganligini aytadi.
“Avesto” tarbiyaviy manba sifatida katta ahamiyatga ega. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Zardusht qadimgi qabilalar a’zolarining diniy e’tiqodlariga aylangan qarashlar mazmunini isloh qilgan. Zardusht ta’limotining ilg‘or g‘oyalari shundan iboratki, Axura Mazda (qodir iloh) dunyoda mavjud bo‘lgan adolat va yaxshilikning ijodkori sanaladi. Anxra Mani (Yovuz ruh) barcha yomonliklarni yuzaga keltiradi. “Avesto”ning mazmuni borasida uning bizgacha yetib kelgan parchalarda ilgari surilgan qarashlar mohiyatiga asoslanib quyidagi xulosaga kelish mumkin:
“Vendidat”ning dastlabki uch bobida xalq hayotida yerning qay darajada ahamiyatga ega ekanligi kuylanadi. Chunonchi, birinchi bobda yovuzlik va adovat hukmron bo‘lgan o‘lkalar tasniflanar ekan, Axura Mazda Tinchlik va Adolat o‘lkasining asoschisi, Anhra Manyu esa jaholat urug‘ini sochuvchi sifatida talqin etiladi. Asarda ana shunday o‘lkalardan 16 tasi qayd etib o‘tiladi.
“Avesto”da tasvirlangan adolat o‘lkasining keyingi davrlardagi nomlari: 1. Aryana Vedja - Xorazm yoki Araks daryosi qirg‘og‘i yoki Amu va Sirdaryo deltasidagi o‘lka. 2.Gava-So‘g‘diyona. 3.Mouru (Margav)-Marshana (Marv, hozirgi Mari shahri joylashgan hudud). 4. Baxdi-Baqtriya (Balx). 5. Nisaya - Nisa, Parfiya poytaxti. 6. Xaroy-Isfaxondagi bir joy. 7. Xnenta-Gurkaniya. 8.Xaraxvaiti- Garut (Araxoziya bilan bog‘liq). 9. Xetumant - Gilmenda havzasidagi viloyat. 10. Raga-midiyadagi bir shahar. Ray Tehronga yaqin. 11. Chaxra-Xurosondagi bir joy.
Varna - Janubiy Kaspiy bo‘yi viloyati. 13.Xapta Xindav - Inda, Panjob havzalarida joylashgan hududi. 14. Rangxa irmoqlari-mifologik o‘lka1.
Keyingi boblarda Yima haqidagi afsona keltiriladi. Afsonada yerni uch barobar ko‘paytirish, shuningdek, o‘simlik, hayvon va odamlarni himoya qilish maqsadida chegara belgilanganligi hikoya qilinadi. Ushbu afsonada, shuningdek, qadimgi Hind-Eron qabilalarining Yerning suvdan paydo bo‘lganligi borasidagi dastlabki tasavvurlari ham o‘z ifodasini topgan. 3-19-boblarda esa gunoh va uning jazosi, poklikning mohiyati ta’riflanadi; olov, suv, yer, chorva, daraxt hamda o‘simliklar ulug‘lanadi; kohin, harbiy, dehqon va chorvadorlar sharaflanadi. Hayvonlarga zulm o‘tkazish eng katta gunoh sifatida qoralanadi. Mazkur bo‘limda shaxsiy gigiyenaga amal qilishga oid qoidalar - tirnoq va sochlarni parvarishlash masalalari yuzasidan fikr bildiriladi.
XIX bobda odamlarning Axura Mazdaga bo‘lgan e’tiqodlari darajasini ifodalash maqsadida ular boqiy dunyoda qil ko‘prikdan o‘tadilar, ko‘prikning o‘rtasi qilich kabi o‘tkir bo‘ladi, deyiladi. Kimki Axura Mazdani tan olmasa, unga
1 Маковелский А.О. Авесто. – Баку, Изд-во АН Азерб, 1960. с. 48-56.
ishonmasa, u “qil ko‘prik”dan o‘tolmay, jahannamga tushadi. Dindor va doimiy ravishda ibodat qiluvchilar esa jannatga tushadilar. Axura Mazda yaratilgan vaqtdan boshlab oradan o‘n ming yil o‘tgach, Axrimanning kuchi tugab, Adolat o‘lkasi qaror topadi. Shunda barcha mayitlar (qazo qilgan kishilarning tanalari) bir joyga to‘planadi, ularga jon ato etilib, yaxshi kishilar bir tomonga, yomon kishilar ikkinchi tomonga ajratiladi. Shu tariqa yaxshilar jannatga, yomonlar esa do‘zaxga tushadi. Yaxshi odamlar uch kun davomida otash irmog‘ini kechib o‘tgach, gunohlardan poklanib, Axura Mazda yurti - Adolat o‘lkasiga kiradilar. Bu o‘lkada inson o‘zining axloqi va yaxshi amallari, xatti-harakatlari bilan yaxshilik tarafdori ekanligini isbotlashi kerak. Inson o‘z hayot yo‘lini tanlar ekan, o‘z zimmasiga olgan majburiyatni bajarishga javobgar sanaladi. “Got”larda Axura Mazdaning yerdagi yordamchisi hisoblangan chorvadorlarning dunyoqarashlari ifodalangan. Yaxshi kishilar yuksak axloqiy xislatlarga ega bo‘lsalar, yovuz kishilar yomon xislatlarning egasidir. Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali yer yuzida mavjud bo‘lgan yaxshilik va yomonlik dunyosining mohiyati ochib beriladi.
Taqvodor chorvador odil va oqil bo‘lib, atrofdagilarning hurmatlariga sazovor bo‘lsa, katta podaning egasiga aylanadi. Chorvadorlarning nazarlarida ko‘chmanchilar ularning dushmanlaridir. Chunki ular odamlarni talaydi, molini haydab ketadi. Asarda ko‘chmanchilar axloqsiz maxluqlarga qiyoslanadilar. Ular azob-uqubatlarga loyiq, zero serhosil yaylovlarni yakson etadilar, yaxshilik homiylariga hujum qiladilar. Bildirilayotgan fikrlardan anglashiniladiki, zardushtiylik dinining g‘oyalariga ko‘ra shaxsning axloqiy xislatlarga ega bo‘lishi Adolat o‘lkasini qaror toptirishda tayanch omil bo‘lib xizmat qiladi. Zardushtning asosiy yo‘riqlaridan biri ham Axura Mazdaning ko‘makchisi sanalgan inson sahovatli bo‘lishi kerak, degan aqidadir. Garchi, zardushtiylikda diniy rasm- rusumlarga rioya etish, Zardusht tomonidan ilgari surilgan barcha axloqiy yo‘l- yo‘riqlarni bajarish har bir kishining muqaddas burchi ekanligi e’tirof etilishi bilan birga dunyoviy ishlar va ularning mohiyati ham ochib beriladi.
Zardusht Axura Mazdadan dunyoda shodlik va baxt makoni, eng sevimli joy qayerda ekanini so‘raganda, u shunday javob beradi: u shunday joyki, kishilar u yerda uy-joy quradilar, otashkada (ibodatxona)lar barpo etadilar, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanib, bola-chaqali bo‘ladilar; men har ikkala qo‘li bilan mehnat qiluvchi kishini qo‘llayman, uning ishiga baror, hosiliga baraka bag‘ishlayman, deydi. Bunda mehnat, dehqonchilik yovuz kuchlarga qarshi kurash, yaxshilik manbai, tayanchi deb ko‘rsatiladi.
Zero, zardushtiylikda axloqiylikning asosi, sahovatlilik belgisi - mehnat deb ko‘rsatilsa, ishyoqmaslik barcha nuqsonlarni keltirib chiqaruvchi sabab ekanligiga urg‘u beriladi. Ayniqsa, dehqonchilik sohasida qilinayotgan mehnat yaxshilikni yuzaga chiqaruvchi asosiy omil deya ta’kidlanadi. Dehqonchilik bilan shug‘ullanish, mo‘l-ko‘l hosil yetishtirishga qaratilgan harakat Axura Mazda qonuniga bo‘ysunish sanalgan. Don ekkan kishi taqvodorlik urug‘ini ekishi, Mazdaga ixlosmandlik e’tiqodini ilgari surishi, iymonni oziqlantirib turishi o‘n ming marta ibodat qilish bilan barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng deyiladi.
“G‘alla yerdan unib chiqqanda, devlar larzaga keladi, g‘alla o‘rib olinayotganda devlar nola-faryod chekadi, g‘alla yanchib, un qilinayotganda ular qocha boshlaydi, xamir qilinganda esa devlar mahv bo‘ladi. G‘allaning mo‘l-ko‘l bo‘lishi devlarning labiga qizitilgan temir bosilgandek ularni tum-taraqay qiladi”.
Ushbu misollarda “Avesto”da inson mehnati tufayli barcha yomon xislat, yomonlik hamda yovuzliklardan qutilishi mumkin, degan g‘oya ilgari suriladi.
Samoviy dunyoda ham uchlik hukmronlik qiladi: Axura Mazda – Oliy tangri, ya’ni “qodir iloh” - o‘t, alanga ruhiga, Asha (Arta) – Vazishta – “Eng yaxshi tartibot” (kohinlik va katta kohinning samoviy obrazi)ga, chorva ruhi - Voxu Mana, ya’ni, “Sahovatli fikr” (o‘troq chorvadorlar va ularning boshliqlari jamoasining samoviy obrazi)ga tayanadi. Ana shu uchlik fikr, so‘z va ish birligidan iborat axloqiy uchlikni ham o‘zaro bo‘lishib olishgan.1
O‘sha davrda jamiyatda bosh hokim (lashkar boshlig‘i) katta kohin (kohinlar ijtimoiy guruhining boshlig‘i) yoki urug‘lar oqsoqollariga, o‘troq chorvador va dehqonlarning jamoalari hamda xonadonlariga tayangan. “Avesto” asarining hajman eng katta qismi - “Yasna”larda inson kamolotini belgilovchi axloq-odob mezoni uchlik - Humata (manbalarda Gumata, Humata) – yaxshi fikr, Hukta ( manbalarda Gukta, Huckta) – yaxshi so‘z va Hvarsha (manbalarda Gvarsha, Hwarsha) – yaxshi ishlar birligida ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman” (“Yasna”, 14-bob), deyiladi asarda.
“Avesto”da inson fikri, so‘zlari va ishlariga ikki qarama-qarshi kuch: Voxu Mana (Ezgu fikr) va Ako Mana (Yovuz fikr) ta’sir ko‘rsatadi, deydi. Barcha fikr, so‘z va ishlar asosida aslida ezgulik va yovuzlik yotadi (“Yasna”, 30-bob). Asta- sekin axloqiy tushunchalar shaxsiy mazmun kasb eta boshlaydi. Masalan, “yaxshi so‘zlar” deganda ahdida turish va berilgan va’dani bajarish kabilar nazarda tutilsa, “yaxshi amallar” deganda esa savdo-sotiq ishlarida halol bo‘lish, qarzni vaqtida to‘lash, o‘g‘rilik va talonchilik qilmaslik, o‘zgalarning moliga ko‘z olaytirmaslik, buzuqliklardan o‘zini tiyish, atrofdagilarga ziyon yetkazadigan har qanday harakatni sodir etmaslik va hokazolar tushunilgan.
Ezgu kuchlarga yovuz kuchlar qarshi bo‘lgan. Yovuz ruhlarga Drudjo (yolg‘onchilik ruhi) boshchilik qilgan. Unga Yovuz fikr (Ako Mana), Talonchilik ruhi (Eshma) yordam bergan. Yovuz, yomon fikr - Ako Mana, yomon so‘z – Drudjo hamda yovuz amal, yomon ish – Eshma obrazlari timsoli yordamida ifoda etilgan.
Zardusht yovuzlik kuchlariga ko‘maklashgan kishilarga nisbatan ayovsiz munosabatda, shuningdek, chorvachilik rivojiga halal beruvchi yolg‘onchilik ixlosmandlariga qarshi kurashda esa shafqatsiz bo‘ladi. “Kimki menga sodiq bo‘lsa, eng yaxshi narsaga musharraf bo‘ladi, kimki sodiq bo‘lmasa, unga eng yomon narsa nasib etadi... Kimki meni – Zardushtni quvvatlasa buning evaziga istagan barcha narsalari bilan birgalikda bir juft sog‘in sigir ham oladi” (“Yasna”, 46-bob), deyiladi asarda.
1 Брагинский И.С. Из истории таджикско-персидской литератур. Изб. работу. —М.: Наука, 1972. с. 51-51, 115.
“Yaxshi fikr” iborasining mazmuni o‘zida ilohiy qonun ruhidagi g‘oyalarga ega bo‘lish, yaqin kishisiga nisbatan mehribonlik ko‘rsatish, muhtojlarga ko‘maklashish, yovuzlikka qarshi kurashga doimo tayyor turish, kishilarning baxt- saodati yo‘lida harakat qilish, ahillik, qabiladoshlar bilan birga do‘stlik va totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyat va fikrlar musaffoligini aks ettiradi. Inson fikran ham boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg‘azab bo‘lmaydi, jaholatlarga berilmaydi. Zero, bunday ruhiy holatda inson yaxshilik haqida o‘ylamaydi, burch va adolat haqida unutadi va nojo‘ya harakatlar qiladi.
“Avesto”dagi uchlikning haqiqiy manbalariga yondashiladigan bo‘lsa, ular qadimgi zamon kishilarning axloqiy tasavvurlariga batamom muvofiq bo‘lib tushadi. Fikr, so‘z va ishning birligi ibtidoiy insonning ham ajralmas xislati edi. Uning ong, axloq va boshqalar xususidagi tasavvurlari o‘zi mansub bo‘lgan jamoa bilan uzviy bog‘langan. Jamoaning fikri uning ham fikri, jamoaning so‘zlari uning ham so‘zlari, jamoaning ishlari uning ham ishlari bo‘lgan. Ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning uyg‘unligi-urug‘chilik jamiyatining muhim belgisidir. Jamoaning har qanday topshirig‘ini bajarish uning a’zolari uchun muqaddas qonun edi”.
“Yasht”larda ifoda etilgan har bir yasht muayyan xudo (Axura Mazda, Mehr Yasht, Ardvasur Yasht, Mitra va boshqalar)ga bag‘ishlanadi. “Yasht”lar doirasida qo‘llangan gimnlarda Axura Mazdaga bag‘ishlangan qasida alohida diqqatga sazovor. Masalan, birinchi “Yasht” - “Xurmuzd Yasht”da Axura Mazda tilidan zardushtiylik g‘oyasi ifodalanadi.
Zardushtiylik ilohining yetmish ikki nomi borligi ma’lum. Yuqorida ta’kidlanganidek, Zardusht butun hayoti davomida ezgu fikr, ezgu kalom, ezgu amaldan iborat uchlik g‘oyasini ilgari suradi va ushbu g‘oyaga avvalo uning o‘zi amal qiladi. Inson o‘limidan so‘ng marhumning faoliyati ustidan o‘tkazilgan hisob- kitob vaqtida Haqiqat ilohi u tomonidan sodir etilgan ezgu va yovuz amallarni maxsus tarozida o‘lchaydi.
Zarushtiylik ta’limotida 15 yosh balog‘at yoshi sanalgan. O‘smir balog‘at yoshiga yetganda unga Zardusht qonunlari – falsafa, axloq-odob qoidalari va axloqiy yo‘riqlar mazmuni o‘rgatilgan. O‘smirlarning xudojo‘y, mehnatkash, adolatli bo‘lib voyaga yetishlari, o‘y-niyat, so‘z va ishida halollikka tayanishlariga alohida e’tibor berilgan. Bolalarga ularning yoshligidayoq ko‘chat o‘tkazish, daraxtlarni parvarish qilish, uy-ro‘zg‘or buyumlarini yasash, yerga ishlov berish hamda chorva mollarini boqish borasidagi bilimlar berilib, amaliy ko‘nikmalarning hosil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratilgan.
|
