Korxonalarda faqat ishlayotgan mashina va asbob-uskunalargina emas, balki bekor turganlari ham
to‘ziydi (emiriladi). Mashina va asbob-uskunalarning jismoniy eskirish darajasi ularning xizmat muddati va
to‘zish (emirilish) darajasiga nisbatan aniqlanadi.
Fan-texnika taraqqiyoti va mehnat unumdorligi o‘sishi tufayli ishlab turgan mashina
va asbob-uskunalar
qiymatining kamaytirilishi, nisbatan unumli va tejamli yangi mashinalarning va
asbob-uskunalarning ishlab
chiqarishga joriy qilinishi natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy eyilish muddati tugamasdan
turib qadrsizlanishi - asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi, deb ataladi. Ma’naviy eskirish fondlarning
bahosini vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqishni shart qilib qo‘yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan
almashtirish rejali ravishda eng kam mehnat va mablag‘ sarf qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida
asta-sekin eskirib, o‘z qiymatining ma’lum qismini
amortizatsiya sifatida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulot qiymatiga oz-ozdan ko‘chirib boradi.
Amortizatsiya - (lotincha amortisatio - qoplash), asosiy kapital (fondlar) amortizatsiyasi - asosiy kapital
(mashina
va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, binolar va inshootlar)ning
ekspluatatsiya jarayonida
eskirishi va ayni paytda ular qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulotga
o‘tib borishi.
Amortizatsiya ajratmalari - mahsulot tannarxiga kiritiladigan asosiy fondlar amortizatsiyasi summasi; asosiy
fondlarni qisman tiklash (kapital ta’mir va yangilash) va to‘liq tiklash (renovatsiya) fondlarini yaratishga
xizmat qiladi. Amortizatsiya ajratmalari me’yorlari asosiy fondlar qiymatiga mutanosib, ya’ni taxminiy
foydalanish muddatiga tekis taqsimlanishi yoki kamayib boruvchi balans usulida - jadallashtirilgan tartibda
hisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda foydalanishning birinchi yilida amortizatsiya me’yori 2 marta
oshiriladi, ikkinchi yili qoldiq qiymatining 20 foizi miqdorida va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi va bu
ish shu tarzda davom ettiriladi. Natijada asosiy fondlar qiymatining 2/3 qismi ular xizmat muddatining
yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizatsiya me’yorlarining
pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sekinlashtiradi, oshirilgan me’yorlar mahsulot tannarxini
qimmatlashtiradi. SHu sababli amortizatsiya ajratmalari davlat tomonidan tartibga solinadi.
Amortizatsiya ajratmalari ta’minlanishi kerak bo‘lgan asosiy shart asosiy fondlar eskirishining to‘liq qoplashi
va ularning takror yaratilishiga erishishdir. Bozor iktisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat amortizatsiya
ajratmalari normativlarini belgilab, jadallashtirilgan amortizatsiya orkali tadbirkorlarga solikka tortiladigan
foyda summasini kamaytirishga imkoniyat yaratib beradi. Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini hisobdan
chiqarishni tezlatish tadbirkorni asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi bilan bog‘liq
ehtimoli bo‘lgan zarar kurishdan saklaydi, yangi texnika va texnologiyani tezroq
joriy etishga
rag‘batlantiradi.
Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning o‘zini yoki uning ba’zi qismlarini yangilash vaqti kelguncha shu
shaklda ma’lum fondda jamg‘arilib turiladi va bu fondni amortizatsiya fondi deb ataydilar. Demak,
amortizatsiya fondi - amortizatsiya ajratmalari hisobiga shakllanadigan maxsus fonddir
.
