25
tovarlar yoki xizmatlar xalqaro kompaniyaga jahon bozorida yuqori foyda
keltiradi.
Yuqori o’ng kvadratda joylashgan tovarlar
yoki xizmatlar sotuv
hajmi o’sishining bozor o’rtacha ko’rsatkichidan yuqoriligi bilan
xarakterlanadi, biroq ularning sotuvdagi hajmi asosiy raqobatchinikidan
pastroq. Ularni “savol belgilari” yoki o’zicha sayr qiluvchi “yovvoyi
mushuklar” deb nomlashadi. Bu tovarlar yoki xizmatlar sotilishining
o’sish sur’atlari ancha yuqori, lekin raqobatchining juda kuchliligi sababli
kompaniya o’z raqobatbardoshlik darajasini saqlab qolishni istasa, bu
tovarlar yoki xizmatlarning iste’mol xususiyatlarini takomillashtirishga va
sifatini oshirishga yirik kapital qo’yilmalarni yo’naltirishga majbur
bo’ladi. Ayni vaqtning o’zida bu tovarlar
yoki xizmatlarning umumiy
sotuvlar hajmidagi ulushining nisbatan kamligi sababli, ular katta foyda
keltirmaydi, lekin pullarni hazm qilib yuboradi, natijada ularni sotishdan
qoladigan sof foyda yuqori emas. Bunda eng ma’qul yo’l – ularning
“yulduzlar” toifasiga o’tishiga erishish hisoblanadi.
Pastki o’ng kvadratda shunday tovarlar yoki xizmatlar joylashganki,
ularni sotish hajmi bozordagi o’rtacha ko’rsatkichdan kamroq o’sadi,
ularning sotuvdagi ulushi esa asosiy raqobatchinikidan ko’ra pastroq.
Shuning uchun ularni “itlar” deb ataydilar. Ularga 20:80
qoidasi taalluqli
bo’lib, uning mohiyati foydaning 20 foizini beruvchi ushbu tovarlar yoki
xizmatlar xalqaro menejerlarning 80 foiz vaqtini oladi. Bu tovarlar yoki
xizmatlarning ishlab chiqarilishini saqlab turish katta investitsiyalar bilan
bog’liq bo’lib, kompaniya ulardan faqat zarar ko’radi.
Jahon bozoriga yangi tovar yoki xizmat bilan chiqish “boston
matritsasi” sxemasi bo’yicha “savol belgisidan” boshlanadi, chunki tez
rivojlanayotgan bozorlar uchun tovarlar yoki xizmatlarning assortimentini
to’g’ri tanlash taqozo etiladi.
Qulay bozor kon’yunkturasida tovarlar
yoki xizmatlar asosiy
iste’molchilarning talablariga javob bergan vaqtdagina raqobatbardosh
bo’ladi, ularning sotuvlar hajmi o’sadi, bozordagi ulushi asosiy raqibga
qaraganda yuqori va ular “yulduzlar” kvadratiga o’tadi.
Ushbu turdagi tovarlar yoki xizmatlarga talab yetuklik bosqichiga
yetganda, sotish hajmining o’sish sur’atlari qisqaradi, bu tovarlar yoki
xizmatlar “sog’in sigirlar” kvadratiga o’tadi,
kompaniyaga katta foyda
keltiradi. Xaridorlar jahon bozorida yangi, yanada jozibaliroq
tovarlarni
uchratganda, avvalgi tovarlar yoki xizmatlar “sog’in sigirlar” kvadratidan
“itlar” kvadratiga o’tadi va xalqaro kompaniyaning sotish tizimidan olib
tashlanadi.
26
Boston matritsasining tuzilishi global menejerga joriy vaziyatni va
qabul qiluvchi mamlakatdagi xorijiy filial ishlab
chiqarayotgan tovarlar
yoki xizmatlarni jahon bozorida sotish istiqbollarini aniq ko’rish va
baholash imkoniyatini beradi.
Matritsa
menejerga
jahon
bozorida
sotish
jarayonida
raqobatbardoshligini ko’tarish uchun zarur bo’lgan birinchi navbatdagi
tovarlar yoki xizmatlarni tanlashga ko’maklashadi. Bundan tashqari
xalqaro menejer Boston matritsasi asosida TMK tizimi firmalarining kuch-
quvvatlarini
jahon
bozorida
tovarlar
yoki
xizmatlarning
raqobatbardoshligini oshirishga va xalqaro kompaniyaning moliyaviy
resurslarini uning xorijiy filiallari o’rtasida to’g’ri taqsimlashga
yo’naltirish vazifasini hal qilishi mumkin.
Qator hollarda xalqaro menejerlar jahon bozorida raqobatchilarning
firmalari
bilan bellashmaslikka, buning o’rniga birdamlikni namoyon
qilish va raqobatchilar bilan bozorni bo’lib olish haqida kelishishni yoki
boshqa raqiblar bilan raqobat kurashida kuch-quvvatlarini birlashtirishni
lozim topadi. Ular bu bilan innovatsion faoliyatni rag’batlantiruvchi va
iqtisodiyotni hamda pirovard natijada aholi farovonligining o’sishini
ta’minlovchi raqobat mexanizmining harakatini chegaralaydi. Davlatning
ma’muriy organlari raqobatning bunday cheklanishiga qarshi tegishli
iqtisodiy
siyosat bilan kurashadiki, bu siyosatning xususiyatlarini xalqaro
menejer hisobga olishi lozim bo’ladi. Masalan, Germaniyada raqobatning
cheklanishiga qarshi qonun davlatning ichki va tashqi tadbirkorlikni
tartibga solishning to’rtta asosiy sohasini ko’zda tutadi:
- kelishuvlarni, kelishilgan xulq-atvorni,
raqobatni cheklashga
qaratilgan bir tomonlama tadbirlarni ta’qiqlash;
-
bozorda
hukmronlik
qiluvchi
korxonalarning
ehtimoliy
suiste’mollarini nazorat qilish;
- korxonalar birlashishini nazorat qilish;
- alohida qoidalarning harakat sohalari.
Xalqaro menejerning xorijiy faoliyati muvaffaqiyatining asosiy
omillaridan biri bo’lib, qabul qiluvchi mamlakat qonunlarini bilish va
ularga rioya etish hisoblanadi. XX asrning oxirgi o’n yilliklarida
ko’pchilik davlatlarning milliy qonunchiligida va xalqaro tashkilotlarning
konvensiyalarida raqobatga munosabat nuqtai nazardan cheklovchi ishga
doir amaliyot shakllari yetkazib beruvchilar va xaridorlar o’rtasida
bozorlarni
taqsimlash,
baholarni
o’rnatish,
eksporterlarning
diskriminatsion (kamsituvchi) baholar va tijorat shartlaridan foydalanishi,
savdo sherigining ishlab chiqarishga va raqobatlashayotgan tovarlarni
27
sotishga nisbatan cheklovlarning qabul qilinishiga asoslangan tovar
yetkazib berish, “yuklama” bilan yetkazib berish va boshqalar qoralanadi.
