Ushbu darslik mualliflarning jonajon mamlakatimiz Mustaqilligining
20 yillik bayramiga va minglab iqtisodchi mutaxassislarni yetkazib
bergan qadrdon Universitetimizning 80 yilligiga bag’shlangan kamtarona
tuhfasidir.
1 - BOB. XALQARO MENEJMENT FANINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. “Xalqaro (global) menejment” fanining nazariy asoslari
“Xalqaro (global) menejment” kategoriyasiga ta’rif berish uchun
tovarlar va xizmatlarning turli mamlakatlarda ishlab chiqarilishi va
sotilishiga imkoniyat yaratuvchi tadbirkorlik shakli sifatida xalqaro biznes
tushunchasini aniqlab olish zarur. Global menejment nazariyasining asosiy
prinsiplari bo’lib mutlaq ustunliklar, nisbiy afzalliklar, mahsulotning
xalqaro hayotiylik sikli va bevosita xorijiy investitsiyalar tamoyillari
hisoblanadi.
Mutlaq ustunliklar tamoyili boshqa davlatlarga nisbatan mehnat
unumdorligi yuqori va ishlab chiqarish harajatlari past bo’lgan
mamlakatda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni tashkil qilishni
nazarda tutadi. Bunday sharoitlar mutlaq ustunliklarga ega mamlakatdan
boshqa davlatlarga tovarlar va xizmatlar eksportini amalga oshirish
imkoniyatini beradi. Mutlaq ustunliklar, shuningdek nisbiy ustunliklar ham
xalqaro biznesni rivojlantirishni rag’batlantiradi.
Nisbiy afzalliklar tamoyili mamlakatda bir necha xil tovarlar va
xizmatlar ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoniyatlarini asoslab beradi.
Bu holda menejer mutlaq ustunliklarga ega bo’lgan mahsulotni tanlashi va
uni ishlab chiqarish va eksport qilishga kuch-quvvatlarni jamlashi zarur
bo’ladi. Qolgan tovarlar va xizmatlar esa faqat ichki bozor uchun
mo’ljallanishi va unga bo’lgan ehtiyojlarning bir qismi import hisobiga
qondirilishi mumkin. Mutlaq va nisbiy ustunliklarning kombinatsiyasi har
bir mamlakatga tegishli bo’lgan ishlab chiqarishni tashkil qilish va davlat
siyosati bilan birga turli mamlakatlarning firmalariga raqobat sharoitlarida
yuqori
obro’ni ta’minlaydi. Tajribaning ko’rsatishicha, AQSh
korporatsiyalarining yo’lovchi samolyotlarini (“Boing” kompaniyasi),
qudratli kompyuterlarni (“IBM” kompaniyasi), kompyuter dasturlari
(“Microsoft” kompaniyasi), atrof-muhit muhofazasi uchun uskunalarni,
o’g’itlarni ishlab chiqarishdagi raqobatbardoshligi shubhasiz. Jahon
bozorlarida Germaniya firmalari avtomobillar, kimyoviy mahsulotlar,
qishloq xo’jalik mashinalari, optik asboblar, poligrafiya uskunalari kabi
tovarlar bo’yicha yuqori raqobatbardoshligi bilan mashhur. Jahon
bozorlarida uglerodli tolalar, telekommunikatsiya uskunalari, dengiz
kemalari, avtomobillar, maishiy elektronika ishlab chiqaruvchi yapon
kompaniyalari ham mashhurdir. Italiya firmalari esa keramik va
17
to’qimachilik mahsulotlarini, sport poyafzali, qadoqlash uskunalarini yirik
ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi.
Mahsulotning xalqaro hayotiylik sikli tamoyili amerikalik iqtisodchi
R.Vernan tomonidan ishlab chiqilgan mahsulotning hayotiylik sikli
nazariyasiga asoslanadi. U ichki va tashqi bozorlarga yangi mahsulotlar
bilan chiqishda tez o’zgaruvchan kon’yunktura va o’tkir raqobat kurashi
sharoitlarida tadbirkorlarning e’tiborini tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarish va sotish samaradorligi muammolariga qaratish maqsadida har
qanday tovarni sotish jarayonini 4 bosqichga ajratadi:
1-bosqich – yangilik kiritish bosqichi. Ushbu bosqich mahsulotning
konstruktiv xususiyatlari va texnik xarakteristikalari xaridorlar tomonidan
xali to’la o’rganilmagan vaqtda talabning qat’iy emasligi, bozorning
egallanmaganligi, yangi tovarga talab o’sishining sekin kechishi bilan
xarakterlanadi. Bu bosqichda xaridorlar bozorda yangi mahsulotga e’tibor
berib, uning afzalliklarini baholab boradilar, natijada xaridlar hajmi sekin
o’sa boshlaydi.
2-bosqich – xarid hajmining ko’payish bosqichi. Ushbu bosqichda
tovarning yuqori iste’mol xususiyatlarining xaridorlar tomonidan tan
olinishi evaziga talabning o’sishi bilan bog’liq holda ishlab chiqarish va
xarid hajmi ko’payadi. Bu birinchi bo’lib ommaviy mahsulot ishlab
chiqarishni yo’lga qo’ygan firmalar uchun maksimal foyda olish vaqti
hisoblanadi.
3-bosqich
– bozorni to’ldirish bosqichi. Ushbu bosqich
xaridorlarning asosiy qismining ushbu tovarga bo’lgan o’z ehtiyojlarini
qondirib bo’lganligi, uning ishlab chiqarilishi raqobatchilar tomonidan
o’zlashtirila boshlanganligi va raqobat belgilari paydo bo’lganligi bilan
xarakterlanadi.
4-bosqich – kamayish bosqichi. Ushbu bosqichda mahsulotning
hayotiylik siklini uzaytirish uchun uni ishlab chiqarish nisbatan past ishlab
chiqarish
harajatlariga
ega
bo’lgan, ko’pincha rivojlanayotgan
mamlakatlarga bevosita investitsiyalar yo’li bilan ko’chiriladi. Bu
mamlakatlarga ushbu mahsulotni eksport qilish, odatda, bu yerda ularni
ishlab chiqarishdan ilgari boshlangan bo’ladi. Mahalliy ishlab chiqarishni
rivojlantirilishi natijasida mahsulotni xorijiy mamlakatlardan import qilish
qisqaradi.
Bevosita xorijiy investitsiyalar – bu bevosita sarmoyador firma va
qabul
qiluvchi
firma
o’rtasida uzoq muddatli faoliyatga oid
munosabatlarga mo’ljallangan kapital qo’yilmalardir. Bu munosabatlarda
bevosita investorning maqsadi bo’lib qabul qiluvchi mamlakatda
18
korxonani boshqarishni tashkil qilishga jiddiy ta’sir ko’rsatish va uning
faoliyatini nazorat qilish hisoblanadi. Bevosita xorijiy investitsiyalar turli
mamlakatlarning firmalari o’rtasida dastlabki bitimning boshlang’ich
bosqichi sifatida xizmat qilib, shuningdek o’z ichiga ular o’rtasidagi
barcha keyingi kelishuvlarni oladi. Bu bitimlar va kelishuvlarning
sub’yektlari sifatida asosiy ishtirokchilardan tashqari ular bilan bog’liq
firmalar ham faoliyat ko’rsatishi mumkin. Investorning bevosita xorijiy
investitsiyalarni kiritish mamlakatini tanlashda iqtisodiy o’sish sur’atlari,
bank foizi va kredit shartlari, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish
harajatlari, tashqi qarzdorlik, siyosiy va makroiqtisodiy barqarorlik asosiy
ustunliklar hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari to’g’risida»ga
Qonunining (30.04.1998 y.) 3-moddasiga binoan chet ellik investorlar
asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun
hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat ob’yektlariga
qo’shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir
huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka doir huquqlar, shuningdek chet
el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O’zbekiston
Respublikasi hududida chet el investitsiyalari deb e’tirof etiladi.
Keyingi yillarda O’zbekiston iqtisodiyotiga kiritilayotgan xorijiy
investitsiyalar hajmining izchil va barqaror o’sib borayotgani e’tiborga
sazovor bo’lib, bunda, mamlakatimizda tarkibiy o’zgarishlarni izchil
amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil
bo’lib kelmoqda. O’zlashtirilgan barcha investitsiyalarning 50 foizga
yaqini ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashga
yo’naltirilgandir. Eng muhimi, xorijiy investitsiyalarning 74 foizini
to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar tashkil etdi
1
.
Mamlakatimizda 2010 yilda 2009 yilga nisbatan 13,6 foizga ko’p,
ya’ni 9 milliard 700 million AQSH dollariga teng miqdordagi
investistiyalar o’zlashtirildi, bu yalpi ichki mahsulotning qariyb 25 foizini
tashkil etadi. Ushbu investistiyalarning salkam 72 foizi ishlab chiqarish
korxonalarini barpo etishga, jumladan, 38 foizga yaqini asbob-uskuna va
ilg’or texnologiyalar sotib olishga yo’naltirildi. Umumiy qo’yilmalar
hajmida xorijiy investistiyalar va kreditlar ulushi 28,8 foizni, to’g’ridan-
to’g’ri xorijiy investistiyalar miqdori esa 2 milliard 400 million dollardan
ziyodni tashkil etdi.
2
1
Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари
ва чоралари. Т.: Ўзбекистон, 2009.
2
Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, halqimiz farovonligini oshirishga
xizmat qiladi. //www.gov.uz. 22.01.2011.
19
Mamlakatimizda , bugungi kunda iqtisodiyotimizni modernizatsiya
qilish, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin
oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan muhim ustuvor
loyihalarni amalga oshirish bo’yicha Dastur ishlab chiqilgan bo’lib, « …bu
dastur iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va
texnik yangilash, mamlakatimizning yangi marralarni egallashi uchun
kuchli turtki beradigan va jahon bozorida raqobatdoshligini ta’minlaydigan
zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilish bo’yicha maqsadli
loyihalarni o’zida mujassam etishi darkor».
1
| 