23
natijalarining
muayyan
ob’yekt
bo’yicha
yangiligi,
texnik
xarakteristikalari va ishonchlilik ko’rsatkichlarining optimalligi, ekologik,
texnologik, patent qobiliyati, dizayn, standartlashtirish
va unifikatsiyalash
me’yorlariga muvofiqligi nuqtai nazardan sifati bilan aniqlanadi.
3. Qo’llanilayotgan uskunalar, texnologiya, xomashyo va materiallar,
sifatni boshqarish tizimi, ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil qilish bilan
ta’minlanuvchi mahsulotlar yoki xizmatlarning sifati.
4. Asosiy iste’molchilarning tovarlarni xarid qilish yoki xizmatlardan
foydalanish, tashish, ekspluatatsiya qilish, tovar xizmatining kafolat
muddati davomida ta’mirlash va ishlatish harajatlari.
5. Qabul qiluvchi mamlakatning xususiyatlarini hisobga olgan holda
xaridorlarning asosiy va qo’shimcha ehtiyojlarini qondirish darajasi. Bu
iste’molchilar manfaatlarini huquqiy himoya qilish me’yorlariga rioya
etish darajasi, reklamaning mahsulot haqiqiy iste’mol xususiyatlariga mos
kelishi,
qadoqlashning sifati, saqlash, sotish, yetkazib berish, sotuvdan
keyingi kafolatli xizmat ko’rsatish shartlari bilan aniqlanadi.
TMKlarning
xorijiy
filiallari
ko’pincha
qabul
qiluvchi
mamlakatlarning bozorlarida milliy firmalarga nisbatan yuqori moliyaviy
imkoniyatlar va ko’plab reklama tadbirlari
hisobiga yuqoriroq
raqobatbardoshlik
darajasiga
erishadilar.
Biroq,
jahon
bozorida
raqobatbardoshlikka erishishning asosiy omili - bozor kon’yunkturasini
malakali tahlil qilish asosida to’g’ri tanlangan tovarlar va xizmatlarning
assortimenti (turlari) hisoblanadi.
Bunday tahlilni o’tkazish uchun xalqaro kompaniyalarning
iqtisodchilari ko’pincha “Boston konsalting grup” Boston konsultativ
guruxi ishlab chiqqan va “Boston matritsasi” deb nom olgan usulni (1.1.
rasm) qo’llaydilar
1
. Bu usul xalqaro kompaniyaning jahon bozorida milliy
bozordan
farq qiluvchi omillarga, ya’ni kompaniya bevosita ta’sir eta
olmaydigan omillarga bog’liq bo’lisini nazarda tutadi. Bunday ob’ektiv
tashqi omillarga misol sifatida mazkur tarmoqda texnologiyaning
rivojlanishi, xalqaro tashkilotlarning atrof-muhit muhofazasi bo’yicha
konvensiyalari, iste’mol talabining o’zgarishlari (masalan, 90-yillarda
biomahsulotlarga bo’lgan yuqori talab) kabi omillarni keltirish mumkin.
Jahon bozoridagi raqobat milliy bozorga nisbatan kuchliroq, chunki
xalqaro kompaniya u yerda ko’proq va qudratliroq raqiblarga duch keladi.
Jahon bozoridagi ulush – bu
u yoki bu tovar yoki xizmat
muvaffaqiyatining asosiy potensialidir. Boston matritsasida xalqaro
kompaniya jahon bozoriga olib chiqayotgan
tovarlar yoki xizmatlar
1
Д.Кемпбел, Д.Стоунхаус, Б. Хьюстон. Стратегический менеджмент. М.: 2003, 92-95-бет
24
bozorida egallagan ulushiga ko’ra to’rtta kvadratda xaridlarning eng
yuqori o’sish sur’atlari bilan xarakterlanuvchi tovarlar yoki xizmatlar
(yulduzlar) turadi. Ularning sotuvdagi ulushi asosiy raqibnikidan yuqori va
demak, ular kompaniya uchun daromadliroq hisoblanadi. Ular katta
hajmda ishlab chiqariladi, ularni ishlab chiqarish va sotish harajatlari
ushbu bozordagi eng kam miqdorlardan biri (shu jumladan ko’lam
samarasi hisobiga ham). O’sib borayotgan
bozorda raqobatchilar
ekspansiyasiga yo’l qo’ymaslik uchun ishlab chiqarish va bozorni
rivojlantirishga investitsiyalarni amalga oshirish va olingan daromadlarni
qayta investitsiyalash zarur bo’ladi.
Past chap kvadratda bozorda past o’sish sur’atlari bilan sotilayotgan
tovarlar yoki xizmatlar joylashadi. Ularning raqobatbardoshligi va
sotuvlardagi ulushi ushbu bozorda asosiy raqobatchilarnikiga
nisbatan
yuqori, ular kompaniyaga daromad keltiradi va “sog’in sigirlar” deb
ataladi. Shu bilan birga sotuvlarning o’sish sur’ati unchalik yuqori emas va
ishlab chiqaruvchilarga katta investitsiyalar zarur emas. Demak, bu
