2.2. Xorijda atrof-muhitga moslashish omillari
Xorijiy
firma
faoliyat
yuritish
jarayonida
odatda
milliy
xususiyatlarga ega bo’lgan sharoitlarga moslashishi kerak bo’ladi. Bunda
moslashish omillari ikki guruxga: sub’yektiv (xorijiy firmaning tashkiliy
tuzilmasi va strategiyasiga bog’liq omillar) va ob’yektiv (firma ta’sir
ko’rsata olmaydigan va faqat moslashishga majbur bo’luvchi omillar)
omillarga bo’linadi (2.1.rasm).
Ushbu omillar quyidagilardan tashkil topgan.
Huquqiy me’yorlar. Xorijiy kompaniyaning chet elda samarali
faoliyat yuritishining so’zsiz sharti bo’lib, qabul qiluvchi mamlakat
qonunlariga rioya qilish hisoblanadi. Ularga federal, mahalliy va
mintaqaviy qonuniy hujjatlar kiradi. Bunda huquqiy me’yorlarning milliy
xususiyatlari ko’zga tashlanadi. Masalan, Yaponiyada biznesmenlar
shartnomalarda qonuniy hujjatlarga asoslanmaslik va muzokaralarga
huquqshunoslarni jalb qilmaslikni ma’qul ko’radi. Bu esa ularning
sherikka nisbatan yuqori ishonchini namoyon qiladi.
Kompaniya xodimlarining milliy mansubligi. Sayyoramizdagi etnik
guruhlar o’rtasidagi madaniy, iqtisodiy va siyosiy tafovutlar qabul qiluvchi
mamlakatda menejment uslubiga, ishlab chiqarish va sotish usullariga
moslashishga, mahalliy xodimlar bilan munosabatlarga va pirovardida
mehnat unumdorligiga bevosita ta’sir etadi. Chet elda o’z millatidagi
malakali ishchilar va xizmatchilarni, ya’ni bosh kompaniyaning shtab-
kvartirasi joylashgan mamlakat fuqarolarini ishlatish firmani xorijdagi
samarali faoliyati uchun ishonchliroq. Shu bilan birga qabul qiluvchi
mamlakat mutaxassislarini yollash bir qator afzalliklarga ega. Ularning
mahalliy
mintaqaviy
va
federal
hukumat
muassasalari
bilan
munosabatlarni
o’rnatishlari
yengilroq,
o’z
milliy
bozorining
xususiyatlarini, iste’molchilarning didlari va talablarini yaxshi biladilar va
pirovardida xorijiy kompaniyaning qabul qiluvchi mamlakat sharoitlariga
tezroq va osonroq moslashishiga yordam beradilar. 90-yillarda qabul
1
Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари
ва чоралари. Т.: Ўзбекистон, 2009.
32
qiluvchi mamlakat mutaxassislari sonining TMK boshqaruvining hatto
yuqori darajalarida ko’payish holati ham ana shu sabablar bilan
tushuntiriladi.
Mahalliy urf-odatlar. Qabul qiluvchi mamlakatlarning urf-odatlari
ba’zan sanoati taraqqiy etgan davlatlarda qabul qilingan biznes
yuritishning umumiy me’yorlari va ishga doir etikadan jiddiy farq qiladi.
Ayrim rivojlanayotgan davlatlarda rasmiy shaxslarni rag’batlantirmasdan
tadbirkorlik bilan shug’ullanish qiyin.
Ishlab chiqarish munosabatlari. Chet elda xorijiy tadbirkorlik bilan
shug’ullanishni boshlashdan oldin qabul qiluvchi mamlakatda o’rnatilgan
ishlab chiqarish munosabatlarining prinsiplarini, kasaba uyushmalarning
faoliyatini va mehnat qonunchiligini o’rganish maqsadga muvofiq.
Huquqiy
mе’yorlar
Маhalliy
аn’analar
Ishlab chiqarish
munosabatlari
Iqtisodiyot
Техnоlogiya
Хоdimlarning
milliy
mansubligi
Аksiyadorlar
Iste’molchilar
Raqobat
SUB’YEKTIV
ОMILLAR
2.1. Rasm. Хоrijiy firmani qabul qiluvchi mamlakatdagi
sharoitlarga moslashishining asosiy omillari
ОB’YEKТIV
ОMILLAR
33
Aksiyadorlar uchun jozibali tomonlar. Qabul qiluvchi mamlakatda
aksiyadorlarni birinchi navbatda albatta aksiyalarga belgilangan yuqori
dividendlar qiziqtiradi. Bundan tashqari kompaniya yillik hisobotlarida
potensial aksiyadorlar uchun kompaniyaning texnologik yutuqlari va
faoliyat qaltisligini qisqartirishga qaratilgan chora-tadbirlar haqida
ma’lumotlar chop etiladi. Tarmoqning birinchi beshligiga kiruvchi
kompaniyalarning aksiyalari eng katta qiziqishga ega bo’ladi.
Raqobat. Xalqaro toifali menejer jahon bozoriga chiqish milliy
bozordagi faoliyatdan ko’ra raqobatchilar sonining o’sishi bilan bog’liq
qo’shimcha muammolarning paydo bo’lishini hisobga olishi zarur.
Iste’molchilar. Turli mamlakatlarda iste’molchilarning talabi va
didlari
jiddiy
farqlanadi.
Xalqaro
toifali
menejerning
asosiy
muammolariga ana shu turli-tuman ehtiyojlarni qondirish yo’llarini topish
kiradi. Bu muammoning hal qilinishini turli davlatlarda mahsulot va
xizmatlarni sotish uchun tajribali xodimlarni tanlash, shu jumladan qabul
qiluvchi
mamlakatdagi
mahalliy
mutaxassislarni
yollash
ancha
osonlashtiradi. Masalan, AQShda avtomobillar bozorining 20 foizdan
ortig’ini egallagan yapon avtomobillarini sotish bilan odatda yaponlar
emas, balki ular yollagan yuqori malakali amerikalik menejerlar
shug’ullanadi.
Texnologiya. Xalqaro bozorda harakatlanuvchi kompaniyalarning
ilmiy-texnik taraqqiyot darajasi eng yuqori hisoblanadi. Ular turli
davlatlardagi eng yetakchi firmalar bilan texnologiyalar ayirboshlash
hisobiga uskunalarni, texnologiya va mahsulot assortimentini yangilashni
tezroq amalga oshiradilar. Tabiiyki, xalqaro kompaniya menejeriga turli
davlatlarda mualliflik huquqlari va patentlarini himoya qilish haqidagi
qonunlarni muntazam o’rganish zarur. Bunda texnologiyalar almashuvi
qo’shma korxonalar yoki strategik alyanslar tashkil qilish shaklida sodir
bo’lishini nazarda tutish lozim. Masalan, yo’lovchi samolyotsozligining
yetakchisi - “Boing” korporatsiyasi (AQSh) 260 yo’lovchilik bortga ega
7000 milgacha uzluksiz parvoz qilishga mo’ljallangan Boing 767 laynerini
yaratish uchun ITTKI ishlarini o’tkazishda Yaponiyaning “Kavasaki” va
“Fudji” kompaniyalari bilan hamkorlik qildi.
Iqtisodiyot. Chet elda atrof-muhitga iqtisodiy jihatdan moslashishning
asosiy qiyinchiligi turli davlatlarda xalq xo’jaligi rivojlanishining notekis
darajasi va sur’atlari bilah bog’liq, ya’ni bir vaqtning o’zida bir
mamlakatda tushkunlik, boshqasida – barqarorlik, uchinchisida esa –
yuksalish bo’lishi mumkin.
34
Jahon bozorida muvaffaqiyatga erishish uchun xalqaro menejer
yuqoridagi moslashish omillarini hisobga olgan holda yangi bozorga
chiqishga tayyorgarlik bo’yicha jiddiy chora-tadbirlarni amalga oshirishi
zarur. Bunda birinchi navbatda reklama kampaniyasini o’tkazish kerak.
Xalqaro kompaniyaning qabul qiluvchi mamlakatdagi xorijiy filiali
mahsulotining asosiy iste’molchilari va sheriklari shu maqsadda nashriy
materiallar va mahsulot namunalarini oldindan olishlari kerak bo’ladi,
chunki ular mahsulotning texnik-iqtisodiy xususiyatlarini oldindan bilishni
hohlaydilar.
Ularga
xalqaro
kompaniyaning
jahon
bozoridagi
ixtisoslashuvi, tarixi va holati haqidagi ma’lumotlarni berish foydali
hisoblanadi. Bu materiallar bo’yicha qabul qiluvchi mamlakatdagi
sheriklar va asosiy potensial xaridorlar xalqaro kompaniyaning tovarlari va
xizmatlarining sotilish darajasi, shuningdek kompaniyaning barqarorligi va
ishonchliligini dastlabki baholash imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Reklama materiallari yuqori sifatli bo’lishi kerak, chunki ma’lum
darajada aynan ularga qarab potensial iste’molchilar ishlab chiqarish va
sotishga mo’ljallangan tovarlar va xizmatlarga baho beradilar. Axborot
materiallari oson tushunarli bo’lishi va buning uchun matnning to’g’ri
tuzilishi va oddiyligi taqozo etiladi (ularning qabul qiluvchi mamlakat
tilida bayon etilishi maqsadga muvofiq).
Qabul qiluvchi mamlakatda potensial sheriklar uchun reklama
materiallarini mahalliy tilga tarjima qilish qiyinchiligi mavjud bo’lganda
hech bo’lmaganda ingliz tilida tayyorlash kerak. Ular o’z ichiga xalqaro
kompaniyaning jahon bozoridagi faoliyati haqida umumiy ma’lumotlar va
ishlab chiqarish va sotishga mo’ljallangan tovarlar va xizmatlar haqidagi
to’liq axborotni olishi kerak. Mahalliy tilda materiallarning mavjudligi
qabul qiluvchi mamlakatda potensial sheriklar bilan muzokaralar olib
borilayotgan davrda katta afzallik hisoblanadi. Materiallarni mahalliy tilga
tarjima qilishda bosh kompaniya mamlakatining qabul qiluvchi
mamlakatdagi elchixonasining tijorat bo’limi yoki qabul qiluvchi
mamlakatning savdo palatasi yaxshi kompyuter texnologiyalariga ega
malakali tarjimonlarni tavsiya qilishi mumkin.
Muzokaralar bosqichida xalqaro kompaniyaning tarixi, uning
mahsuloti va ishlab chiqarish jarayoni haqida ingliz tilida qisqa
ko’rgazmali videofilmni namoyish qilish maqsadga muvofiq. Nashriy
axborot materiallarining tarkibiga odatda quyidagilar kiritiladi:
- xalqaro kompaniyaning aktivlari, boshqaruv tarkibi, xizmat
ko’rsatuvchi banklar, moliyaviy holati, kompaniyani yaratish tarixi va
faoliyati haqida aniq va qisqa axborot beruvchi risola;
35
- ishlab chiqarish va sotishga mo’ljallangan tovarlar va xizmatlar,
shuningdek ularni ishlab chiqarishning yetakchi texnologiyalari haqida
aniq va ixcham axborot;
- xalqaro kompaniyaning qabul qiluvchi mamlakatdagi xorijiy
filialida ishlashga yuborilayotgan direktorlar, menejerlar va boshqa
shaxslarning qisqa rezyumesi.
Bunday
materiallar
xalqaro
kompaniyaning samimiyligi
va
barqarorligini tasdiqlaydi, shuningdek qabul qiluvchi mamlakatda
sheriklar va xaridorlarga bo’lgan hurmatni ko’rsatadi.
Xalqaro menejer va uning yaqin hamkasblarining tashrif qog’ozlari
bir tomonda ingliz tilida va ikkinchi tomonida mahalliy tilda yozilishi
hamda ikki tomonida ham xalqaro kompaniyaning emblemasi bo’lishi
kerak. Tashrif qog’ozida shaxsning ismi-sharifi, lavozimi, manzili va
telefon raqamining ko’rsatilishi mahalliy kompaniya vakillariga kelajakda
TMKning xorijiy filiali bilan aloqalarni rivojlantirishiga yordam beradi.
Tashrif qog’ozlarining eng ko’p tarqalgan bichimi 55 x 90 mm bo’ladi.
Xalqaro menejer shuni nazarda tutishi kerakki, qabul qiluvchi
mamlakatdagi ilk faoliyat davrida tovaraylanmaning boshlang’ich kichik
hajmi, past baho darajasi, shuningdek, yangi bozorda mahsulot ishlab
chiqarish va sotish barqarorlashguncha uzluksiz kapital qo’yilmalarning
zaruriyati sababli ancha kam darajada moliyaviy natijalar olinadi.
Amaliyot ko’rsatishicha, yangi bozorga yangi mahsulot bilan
chiqqandan so’ng taxminan bir-ikki yil mobaynida sotuv hajmi va
baholarning darajasi kutilayotganidan ko’ra birmuncha pastroq bo’ladi.
Bundan keyin yangi mahsulot yoki xizmatlarning iste’mol xususiyatlarini
baholagan xaridorlar tomonidan o’sib boruvchi talab ostida baholarning
o’sishi kuzatiladi. Bozorda o’rnashib olishga odatda 2-4 yil kerak bo’ladi.
Bu davrga yangi bozorda o’z ulushini egallash uchun investitsion
mablag’larga ega bo’lish kerak. Bunda firmaning yangi bozorga
moslashish strategiyasi va taktikasida yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan
xatolarni yengib o’tish uchun pul va ishchi kuchi resurslarining
qo’shimcha harajatlari talab qilinadi.
Yangi bozorni o’zlashtirish vaqtida odatda xalqaro kompaniyaning
xorijiy filiali doimiy shtatini bosh kompaniya mamlakatidan yuborilgan
rahbarlar
va
mahalliy
aholi
orasidan
malakali
va
tirishqoq
mutaxassislardan shakllantirish amalga oshiriladi. Bu davr mobaynida
mahalliy bozor talablariga muvofiq mahsulot ishlab chiqarish va sotish
tizimini egiluvchan moslashtirish zarur. Shu vaqtda firmaning sotuvdan
oldingi reklama va maslahatlarni, shuningdek sotilgan mahsulotga kafolatli
36
xizmat ko’rsatishni tashkil qilish qobiliyatiga qarab u haqidagi axborot
shakllantiriladi.
Mahalliy sheriklar va iste’molchilar bilan yaxshi munosabatlarni
o’rnatish va mustahkamlash bozorni o’zlashtirishni tezlashtiradi. Bunda
muloqot muammolari, madaniy yoki til to’siqlarining vujudga kelish
imkoniyatini hisobga olish zarur. Bu holda xalqaro menejerga
shakllanayotgan notanish muammolarni yengib o’tishda optimizm,
tirishqoqlik va sabr-toqat yordam beradi. Bozor xatolarni kechirmaydi,
ular haqidagi mish-mishlar juda tez tarqaladi va firmaning bozordagi
mavqeini tiklash hamda mustahkamlash uchun keyingi barcha urinishlarni
qiyinlashtirib yuborishi mumkin.
| 