2.2. Rasm. Техnologiya va uskunani yetkazib berish
shartnomasini bajarish bilan band xоdimlar sonining o’zgarish
dinamikasi
Shartnomani
imzolashdan
kafolat
sinovlarigac
ha bajarish
vaqti
39
tayyorgarlik ko’rishda yo’rdam ko’rsatadilar. So’nggi yillarda texnologik
jarayonlar va kompyuterlashtirilgan agregatlar konstruksiyalarining
murakkablashuvi sababli tajribali importerlar sotib olingan uskunalarni
ishlatishga mutaxassislarni o’qitish va uni qabul qilish ishlarini uskuna
ishlab chiqarilgan joyda amalga oshirishga katta e’tibor bermoqdalar.
O’qitish agregatlarni o’rnatish joyida, shuningdek xorijiy ishlab
chiqaruvchi korxonalarda ham olib boriladi. O’qitish kurslariga
texnologiyaga, uskunalarga xizmat ko’rsatish va ta’mirlash tizimini,
agregatlarni boshlang’ich materiallar, energiya, ehtiyot qismlar bilan
uzluksiz ta’minlashni tashkil qilishni o’zlashtirish kiradi. Import
qiluvchining mutaxassislari havfsizlik texnikasi, atrof-muhit muhofazasi
me’yorlarini, mahsulot sifatini nazorat qilish usullarini o’rganadilar.
Yetkazib berish hajmiga sifatni buzmaydigan nazorat uskunalari – rentgen,
izotop, ultratovush o’rnatmalari va spektral analiz uskunalarini ham
kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Buyurtmachi korxonaga uskuna yetkazib berishdan ancha oldin
agregatlarni ekspluatastiya qilish joyida mavjud infratuzilma, mahalliy
xomashyo materiallari, iqlim sharoitlari, xodimlarning texnik savodliligini
hisobga olgan holda xorijiy texnologiya jarayonlarini mahalliy sharoitlarga
moslashtirish bo’yicha ilmiy-texnik izlanishlar o’tkaziladi va chora-
tadbirlar ishlab chiqiladi. O’tkazilgan tadqiqotlar hamda texnologiya va
uskunalarni yetkazib beruvchining asosiy agregatlarni yetkazib berish
muddatidan ilgari taqdim etgan texnik xujjatlari asosida xomashyo
materiallari, mahsulot nomenklaturasi va sifatiga texnik talablarni
umumlashtiruvchi texnologiya yo’riqnomalari tuziladi.
Shu bilan bir vaqtda kontrakt shartlari asosida uskuna ishlab
chiqaruvchi zavodlarga uskunalarni ularni ishlab chiqarish joyida qabul
qilish
uchun
buyutmachining
nazoratchilari
yuboriladi.
Shu
nazoratchilarning uskunalarni loyihalashtirishda ham ishtirok etishi
maqsadga muvofiq, chunki ular so’ngra o’z korxonasida import
agregatlarni zamonaviylashtirish va takomillashtirishda qatnashish
imkoniyatini qo’lga kiritadilar. Shu sababli import qiluvchi o’zining
nazoratchilarini uskunalar ishlab chiqaruvchi zavodlarga o’z vaqtida
yuborish haqida qayg’urishi lozim.
Import uskunani foydalanishga tushirish muddati yaqinlashgan sari
jalb qilingan korxonalar va mutaxassislar doirasi qisqaradi. Ishga tushirish
vaqtida esa faqat o’qitilgan xodimlar va uskunalar yetkazib bergan xorijiy
firmaning kam sonli mutaxassislari qoladi (2.2.rasmda uchburchak
cho’qqisi – kafolatli sinovlar o’tkazish nuqtasi).
40
Tajriba shuni ko’rsatadiki, import qiluvchi korxonada import
texnologiyalar va uskunalarni ishlatishni boshlash davrida yetkazib
beruvchi firma vakillari bo’lishi kerak, negaki kafolatli sinovlar arafasida
import uskunaning ayrim zaruriy qismlari bilan butlanmaganligi va
mexanizmlar hamda elektron tizimlarda kamchiliklarning mavjudligi ayon
bo’lish hollari ko’p uchraydi. Bu ko’pincha yordamchi agregatlar, yuklash
qurilmalari va transport tizimlariga tegishli bo’ladi. Shunday hollarda
darhol yetkazib beruvchi firma vakillariga yetishmovchiliklar va
kamchiliklar to’g’risida e’tirozlar bildirish zarur. Shu bilan birga kafolatli
sinovlar davrida uskunalardagi va texnologiya jarayonlaridagi kamchiliklar
xorijiy uskunali ob’ektning texnik xizmat rahbarlari, ularni yetkazib berish
kontraktlarini imzolashda xorijdan va mahalliy yetkazib beruvchilardan
butlovchilarni yetkazib berish muddatlarini kelishib olishga yetarli e’tibor
bermaganligi, ko’zda tutilmagan kamchiliklar va kontrakt muddatlarini
bajarmasligining oldini olish maqsadida qismlar va detallarning
qo’shimcha miqdoriga buyurtma berishni nazarda tutmaganligidan dalolat
beradi.
Import agregatlarni ishga tushirishning birinchi bosqichida odatda
texnik
xizmat
ko’rsatishning
kamchiliklari,
ehtiyot
qismlarning
yetishmasligi, ayrim bo’g’inlar, shuningdek tizimlar va mexanizmlarning
ishdan chiqish sabablarini aniqlashning yomon tashkil qilinganligi
aniqlanadi. Ayrim hollarda import qiluvchi korxonani xorijda o’qitilgan
mutaxassislarining bir qismi uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonalarda
ishlashga qoladi, boshqa qismi yuqori ish xaqiga qiziqib, boshqa milliy
korxonalarga o’tib ketadi. Bunday vaziyatning oldini olish uchun uskunani
yetkazib berish kontraktida agregatlarni ishlab chiqaruvchi zavodlarda va
shunday agregatlarni ishlatuvchi korxonalarda o’qitishni, ko’zda
tutilmagan vaziyatlarni hisobga olgan holda mutaxassislarni o’qitishni
nazarda tutish kerak.
Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni ishlatishning birinchi
bosqichida mahalliy yetkazib beruvchilar bilan shartnomalarda belgilangan
muayyan sifatli xomashyo, butlovchi mahsulotlar, materiallar, ehtiyot
qismlarni yetkazib berish muddatlariga rioya qilish muhim hisoblanadi.
Xorijiy texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchi va xaridor
o’rtasidagi ziddiyatli vaziyatlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki,
uskunalarni yetkazib berish bo’yicha shartnomalarni imzolashda ikkala
tomon vakillarining yo’l qo’ygan quyidagi kamchiliklari ziddiyatlarni
keltirib chiqaradi:
41
- shartnoma matnida yetkazib beruvchining uskunalar va
texnologiyalarning texnik ko’rsatkichlari bo’yicha kafolatlarining noaniq
ifodalanishi;
- uskunani loyihalashtirishda xaridor mamlakatida agregatni
ishlatishning mahalliy sharoitlarini yetkazib beruvchi tomonidan hisobga
olinmaganligi;
- ishlab chiqarishning haqiqiy harajatlari yetkazib beruvchining
shartnoma imzolash vaqtida kafolatlagan ko’rsatkichlaridan oshib ketishi;
- shartnomalarda sotuvchi zavodlarida xaridorning ta’lim olayotgan
mutaxassislarining soni va ularni o’qitish sifati mezonlari haqidagi noaniq
shartlar.
Litsenziatlar, ya’ni litsenziya xarid qiluvchilarning texnologiya va
uskunalar importi bo’yicha shartnomalar imzolashdagi xatolarini
kamaytirish uchun bir qator xalqaro tashkilotlar (YUNIDO, YUNKTAD)
ishlab chiqarish vositalarini import qiluvchi rivojlanayotgan davlatlar
uchun qator tavsiyanomalar tayyorladilar. Xususan, texnologiyalarga
litsenziyalarni
import
qiluvchilar
litsenziyaviy
shartnomalarda
litsenziardan (litsenziya yetkazib beruvchidan) turli materiallar va
komponentlarni majburiy xarid qilish; ishlab chiqarishning hajmini,
mahsulotlarning
sotish
hajmini,
baholarning
darajasini,
ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning assortimentini cheklash; litsenziar bilan
kelishmay turib boshqa texnologiya jarayonlarini qo’llash yoki
mavjudlarini takomillashtirishni ta’qiqlash; faqat litsenziarning sotish
tarmog’i orqali majburiy mahsulot eksporti kabi shartlardan voz
kechishlari zarur.
YUNIDO ekspertlari zaif iqtisodiyotli davlatlarning hukumatlari
iltimoslariga ko’ra u yoki bu mamlakatning import texnologiyalarni
o’zlashtirishdagi imkoniyatlarini tahlili bilan chet elda texnologiya va
uskunalarni xarid qilishning texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlaydilar;
import texnologiya va uskunalar komplektini o’zlashtirish uchun zarur
texnik va moliyaviy mablag’larning hajmini hisoblaydilar; import
texnologiya va uskunalarning negizida ob’ektlarni qurish, uskunalarni
o’rnatish va ishga tushirishning keng dasturlarini tayyorlaydilar; milliy
mutaxassislarni
o’qitishga
ko’maklashadilar;
turli
davlatlarning
manfaatdor korxonalari o’rtasida kooperatsiya va bevosita ilmiy ishlab
chiqarish aloqalarini yo’lga qo’yadilar.
Jahon texnologiyalar va uskunalar bozorining ishtirokchilari
tajribasining ko’rsatishicha, eksport va import qiluvchilar o’rtasidagi
kelishmovchiliklar ko’pincha uskunalarni butlash, kafolat sinovlarini
42
o’tkazish uslubi, yetkazib berilgan uskunalardagi nuqsonlar uchun
javobgarlik,
mahalliy
xomashyo
materiallarining
sotib
olingan
texnologiyaning texnik talablariga mos kelmasligi masalalari yuzasidan
vujudga keladi.
Ko’p hollarda tomonlar orasidagi ziddiyatlarni, shartnomada ikkala
tomonning bir-biriga har qanday texnologik yangiliklar kiritish to’g’risida
axborot berish majburiyati haqidagi shart ko’rsatilishi bilan oldini olish
mumkin. Import qiluvchilar bu holda yetkazib beruvchilarning texnologiya
jarayonlarining takomillashtirilishidan unumli foydalanish imkoniyatiga,
uskunalar va texnologiyalarni yetkazib beruvchilar esa xaridorlarning
ularga xabar bermasdan hech qanday texnik yangiliklar kiritmasligi
kafolatiga ega bo’ladilar. Uskuna va texnologiyani import qiluvchilar
uchun asosiy qoida: har qanday kelishmovchiliklar va ziddiyatlardan so’ng
ham yetkazib beruvchilar bilan do’stona munosabatlarni saqlab qolish
zarur, chunki kelajakda ularga maslahatlar, ehtiyot qismlar, texnik
yordamlar bo’yicha murojaat etish zaruriyati tug’ilishi mumkin.
| 