64
- bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi;
- bosh kompaniyaning qo’shma korxona bo’yicha hamkori, u yerga
boshqa firmalar ham kirishi mumkin;
- bosh kompaniyaning xorijdagi ko’chmas mulki;
- bosh kompaniyaning kamida bir yil
davomida xorijda faoliyat
yurituvchi moslamalari (kemalar, samolyotlar, neft qazib chiqaruvchi
platformalar va boshqalar).
Sho’ba kompaniyalar qabul qilayotgan mamlakatda o’z balansiga ega
bo’lgan mustaqil firma sifatida (ya’ni yuridik shaxs hisoblanib) ro’yxatdan
o’tadi va TMK tizimiga kiruvchi korxonalar hisoblanadi. Bosh kompaniya
uning aksiyalarning kontrol paketiga yoki sho’ba kompaniyaning butun
kapitaliga egalik qiladi, korxona boshliqlarini tayinlaydi va nazorat qiladi.
Uyushgan kompaniya – bu qabul qiluvchi mamlakatda aksiyalarining
10-50 % ga bosh kompaniya egalik qiluvchi TMK tizimidagi korxona
hisoblanadi. Bu korxona bosh kompaniyaning nazoratida emas, balki
ta’siri ostida bo’ladi.
Ba’zan bo’lim, sho’ba va uyushgan kompaniyalar milliy firma
faoliyatining baynalmilallashuvi yo’lidagi bosqichlardan biri hisoblanadi.
Bu holatda internatsionallashtirishning ilk bosqichi bo’lib
odatda
kompaniya mahsulotlarining eksporti hisoblanadi. So’ngra bu jarayon
tashqi savdo bitimlari, xorijiy hamkorlar bilan texnologiyalar (litsenzion
bitimlar) ayirboshlash hisobiga kengayadi. Tovar aylanishining ko’payishi,
qabul qiluvchi mamlakat firmalari bilan ilmiy-texnik aloqalarining
kengayishi eksporter kompaniyaning bu mamlakatda o’z vakolatxonasini
ochish zaruratiga olib keladi. Muomalalar hajmining o’sishi natijasida
vakolatxona bosqichma-bosqich sho’ba kompaniyasi va keyin uyushgan
kompaniya darajasiga ko’tariladi. Xorijiy tadbirkorlikning keyingi rivoji
global ko’lamdagi biznesga ega xalqaro korxonaning
shakllanishiga olib
keladi.
Yuqorida aytib o’tilgan milliy kompaniyaning TMK sari borish
yo’lini ko’pchilik xalqaro kompaniyalar uchun odatiy bo’lgan tashkiliy
qayta shakllanish zanjiri sifatida quyidagicha tasavvur qilish mumkin,
ya’ni eksport – texnologiyalar bilan almashinuv – qabul qiluvchi
mamlakatdagi vakolatxona – sho’ba kompaniya – uyushgan kompaniya –
global ko’lamdagi biznesga ega xalqaro kompaniya.
Kompaniya millati haqidagi masalalar bankrotlik, soliqqa tortish,
antimonopol qonunchilikni qo’llash va bir qator boshqa holatlarda ham
yuzaga keladi. Ko’pchilik soliqqa tortish huquqiy tizimiga ko’ra
har bir
kompaniya qardosh firmalar bilan aloqalaridan qat’iy nazar alohida soliqqa
65
tortiladi. Bunda ikkiyoqlama soliqqa tortmaslik uchun bosh kompaniya
qardosh korxona bilan ularga texnologiyalarni, nou-xaularni berish,
patentlardan, konstruktorlik ishlanmalaridan, savdo belgilaridan, ITTKI
natijalaridan (agar ITTKI tijorat daromadi keltirsa, ular soliqqa tortiladi)
foydalanish sohasida kelishib olishlari zarur.
Qabul qiluvchi mamlakatni
soliq organlarining bosh kompaniya va uning xorijiy filiallari orasidagi
munosabatlarni
bilishi
qabul
qilayotgan
mamlakatning
soliq
deklaratsiyasida TMK filiallari tomonidan ko’rsatilayotgan daromadlar
hajmining to’g’riligini nazorat qilish imkonini beradi.
90-yillarda yirik TMKlar tomonidan qabul qiluvchi mamlakatlar
soliq qonunchiligini qo’pol buzilganligi holatlari ham kuzatilgan. Masalan,
90-yillar o’rtalarida Yaponiya soliq organlari “Koka-kola” kompaniyasi
filialiga bosh kompaniya hisobiga haddan tashqari ko’p litsenziyalangan
pullarni o’tkazgani, shunga ko’ra soliq deklaratsiyasida filial foydasi past
ko’rsatilgani uchun 15 mlrd. iena miqdorida jarima solgan. Shu vaqtning
o’zida “Nissan” yapon mashinasozlik
kompaniyasi AQSh soliq
boshqarmasiga 17 mlrd. iena miqdorida jarima to’lagan, chunki u o’z
foydasining bir qismini Yaponiyadagi bosh kompaniya hisobiga o’tkazib
yuborish evaziga Amerika solig’ini chetlab o’tishga muvaffaq bo’lgandi.
Antimonopol qonunchilik qo’llanilgan holatlarda ko’p mamlakatlar
sudi birlashmagan bozor qudratini aniqlashda korxonalarning iqtisodiy
birligini (qardoshligi) ko’zda tutadi. Bu yerda ko’pgina TMKlarning
huquqiy maslahatlar, ITTKI, moliya, buxgalteriya, bir yoki bir nechta
xalqaro markazlarda dasturlashtirish kabi TMKning butun tizimiga xizmat
ko’rsatadigan vazifalarni markazlashtirishi e’tiborga olinadi. Kompaniya
millati sud yoki arbitrajda bosh kompaniyaning
ekologik jihatdan zararli
texnologiyalar yoki nuqsonli mahsulotlar ishlab chiqarishga jalb
qilinganligi darajasi ko’rib chiqilayotganda katta ahamiyatga ega bo’lishi
mumkin. Bunday holatlarda sud hukmiga huquqiy tomondan tashqari
ma’naviy masalalar ham ta’sir etishi mumkin. Masalan, hammaga ma’lum
bo’lgan Bxopaldagi (Hindiston) kimyo zavodida insonlarning ommaviy
zaharlanishiga “Yunion karbayt” kompaniyasining texnologiyasidan
foydalanilish sabab bo’lgan va u sudda Hindiston tomoni oldida ma’naviy
javobgarligini tan olib, zarar ko’rgan oilalar harajatlarini qoplash
majburiyatlarini o’z bo’yniga olgan.
TMK millatini va uning chet el filiallari bilan aloqasini aniqlashdagi
qiyinchiliklar bu aloqalarning ko’p uchraydigan ko’pdarajaliligi bilan
tushuntiriladi. Masalan, o’yinchoqlar tayyorlaydigan yirik “Mattel”
korporatsiyasi (AQSh) butun dunyo bo’yicha 39
ta qardosh kompaniyaga
66
egadir, bulardan 26 tasi bosh kompaniyaning bevosita mulki va 13 tasi esa
“Mattel” korporatsiyasining chet el filiallariga tegishlidir (3.5. jadval).
