|
Yakov Ilich Frenkel (1894—1952)
|
| bet | 5/11 | | Sana | 22.05.2024 | | Hajmi | 484,5 Kb. | | #250516 |
Bog'liq @fizik kitoblar FIZIK OLIMLAR
(1791 – 1867)
O’zi o’qib yetishgan buyuk olim – elektr va magnit maydonlar to’g’risidagi ta’limot asoschisi bo’lgan insonni shunday, deb atash mumkin. Maykl Faradey muntazam ravishda o’qiy olmadi. Londonlik temirchining o’g’li, muqovasozning shogirdi bo’lgan Faradey faqat boshlang’ich maktabni tugatib, so’ngra butun umri bo’yi mustaqil o’qish bilan shug’ullandi.
Qirollik institutida buyuk ingliz kimyogari G. Devining ochiq leksiyalariga qatnashib, Faradey o’zini fanga bag’ishlashga qaror qildi. 1813 yilda G. Devi M. Faradeyning iltimosiga ko’ra uni Qirollik institutiga ishga oldi; 1827 yilda esa M. Faradey shu institutning professori bo’ldi. 1824 yilda u London qirollik jamiyatiga saylandi.
Uning ximiyaga oid dastlabki ishlariyoq yevropa olimlarining diqqatini o’ziga jalb etdi. Biroq fizika sohasidagi ishlari, aniqrog’i, elektr va magnetizm sohasidagi ishlari Faradeyga olamshumul shuhrat keltirdi. 1821 yilda u dunyoda birinchi elektr dvigatelni yasadi. O’sha paytdayoq Faradey o’zining kundaligiga o’z oldiga qo’ygan masalani yozib qo’ygan edi: «Magnetizmni elektrga aylantirish». Bu masalani hal qilishga 10 yilcha vaqt ketdi. Faqat 1831 yildagina Faradey «Elektr bo’yicha eksperimental tadqiqotlar»ni nashr qila boshladi.
O’zining bu uch tomlik asosiy ilmiy ishida olim o’zi o’tkazgan tajribalarga asoslanib elektromagnit induktsiya hodisasining kashf etilishini bayon etdi, uni qutbiy dinamomashina – birinchi elektr toki generatori konstruktsiyasini tavsiflab berdi. So’ngra Faradey elektrolizning asosiy qonunlarini ochdi, ular yangi fan sohasi – elektroximiyaning asosi bo’lib qoldi va nihoyat, fanda yangi g’oya – kuch chiziqlari g’oyasi, so’ngra elektromagnit maydonlarni kashf qildi.
Keyinchalik maydonlarning mavjudligi g’oyasini J. K. Maksvell matematik jihatdan isbotladi.
1845 yilda Faradey turli materiallarning magnit xossalarini tekshirib, paramagnetizm va diamagnetizm hodisasini kashf qildi (q.Magnetizm).
F. Engels Faradeyni elektr sohasidagi buyuk tadqiqotchi sifatida baholagan edi.
Maks Karl Ernest Lyudvig Plank
(1858-1947)
Plank Myunxen universntetida o’qigan paytida o’qituvchilaridan biri unga o’z ilmiy faoliyatini fizika bilan bog’lamaslikni maslahat bergandi. O’sha professorning gapiga qaraganda, bu fanning hashamatli binosi allaqachon qurib bo’lingan, faqat ayrim ikir-chikirlarigina qolgan edi. XIX asr oxirlarida fizikaning kelajagi haqida shunday fikrda bo’lgan olimlar kam emas edi.
Yosh Maks Plank universitetdagi ustozining gapiga kirmadi va yangi fizikaning asoschilaridan biriga aylandi. 1900 yilda Plank kvant nazariyaga asos soldi. Berlin fizika jamiyati yig’ilishida (1900 yil 14 dekabrda) u klassik fizika tasavvuriga zid bo’lgan g’ayritabiiy g’oyani bildirdi: energiya faqat ayrim, kichik va bo’linmas ulush yoki kvantlar tarzida nurlanishi va yutilishi mumkin. Kvant energiyasi tebranishlar chastotasiga proportsional, deb taxmin qilib, Plank absolyut qora jism energiyasining taqsimlanish qonuni xulosasini topdi. Plank doimiysi yangi dunyoviy konstantaga aylandi.
«...Plankning nurlanish qonuni, boshqa takliflardan qati nazar, atomlar absolyut kattaliklarining birinchi aniq ta’rifini berdi. Boz ustiga, materiyaning atom strukturasidan tashqari, Plank kiritgan universal doimiy bilan boshqariladigan energiyaning atom strukturasi ham mavjudligini asosli tarzda ko’rsatdi. Bu kashfiyot XX asr fizikasidagi barcha tadqiqotlar uchun asos bo’ldi...» Oradan o’nlarcha yillar o’tgandan so’ng Plankning kvant nazariyasini Albert Eynshteyn shunday ifodaladi va o’zi birinchi bo’lib uni amalda qo’lladi (fotoeffekt izohi). 1918 yilda Plankga Nobel mukofoti berildi.
Eynshteynning nisbiylik nazariyasini birinchi bo’lib qabul qilgan va uni butunlay yoqlaganlardan biri Plank bo’ldi (u «nisbiylik nazariyasi» terminini ham taklif qilgan) hamda uni o’z ishlarida rivojlantirdi.
Plank termodinamika sohasida muhim tadqiqotlar o’tkazdi.
Plank butun umri mobaynida o’zining kvant nazariyasiga oid dastlabki tushunchalarini qayta-qayta ko’rib chiqdi va boshqa olimlarning yutuqlariga har doim qiziqish va e’tibor bilan qaradi. N. Borning atomning kvant nazariyasini va kvant mexanikaning paydo bo’lishini Plank yuqori baholadi.
U fizikaning falsafiy masalalariga ko’p e’tibor berdi, tez-tez ommaviy lektsiyalar va dokladlar qilib turdi, ulardan eng yaxshilari «Fizikada bilish yo’llari» kitobini tashkil qildi (1933 yilda nashr qilingan). Plank, fizikaning vazifasi real tashqi dunyoni o’rganishdir, deb hisoblardi va bu dunyoni materialistik nuqtai nazardan tushuntirishga intilardi.
Atom fizikasining yirik vakillaridan biri bo’lgan Plank fan olamida katta obro’ga ega edi. U ko’p mamlakatlarning akademiyalari va ilmiy jamiyatlari, shu jumladan, 1926 yildan sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining faxriy a’zoligiga saylangan.
|
| |
