Yuqori kuchlanish texnikasi

321 
Bundan shunday xulosa qilish mumkin: agar aktiv qarshiligi bo’lgan 
chiziqli zanjirlarda tokning yo’nalishi magnit oqimining yo’nalishi bilan mos 
kelsa, turg’unlashgan subgarmonik tebranishning rivojlanishi mumkin emas. 
Haqiqatdan ham temir o’zakli chulg’amda tokning subgarmonik tashkil etuvchisi 
oqimning subgarmok tashkil etuvchisidan orqada qolishi mumkin. Buning uchun 
oqimning asosiy va subgarmonik tashkil etuvchilari ma’lum munosobatda 
joylashishi kerak.
Ma’lumki, elektr sistemasining zanjirlarida quvvat isrofi kam bo’lganda 
0



deb qabul qilishimiz mumkin. Bunday zanjirlarda rezonans egri chizig’i 
o’tkir bo’lib, rezonansdan uzoqroqda esa 
0


nisbatning tebranish amplitudasiga 
ta’sirini e’tiborga olmasligimiz mumkin. SHuning uchun rezonansdan uzoqroq 
masofa uchun 
0



; 
2





arctg
va 
2





arctg
deb qabul qilishimiz 
mumkin. U holda sig’imdagi kuchlanish quyidagicha aniqlanadi: 
}
e
]
Sin
Sin
Cos
Cos
[
)
(
Sin
{
U
U
tur
C
















0
0
0
1
, (7.63) 
bu yerda 
2
0
tur
1
1
1



U
. 
Unchalik uzun bo’lmagan HEULda neytral izolyatsiyalanganda bir fazali 
qisqa tutashuv natijasida shikastlanmagan fazadagi kuchlanish chiziqli 
qiymatgacha o’sishi mumkin. Bu jarayonni tahlil qilish uchun 7.22- rasmda 
keltirilgan almashtirish sxemasidan foydalanamiz. Har qanday tarmoq induktivlik 
(maslan, transformatorlar) va sig’imga ega. SHu sababli elektr sistemasi bir 
holatdan ikkinchi holatga xususiy tebranish jarayoni orqali o’tishi natijasida, 
uning fazalarida kuchlanishning turg’unlashgan kuchlanishdan katta qiymatga 
o’sishi kuzatiladi. Bu o’tkinchi jarayonni tahlil qilishda yuklamani hisobga 
olganimizda L o’z ichiga ta’minlovchi transformator T
1
va qabul qiluvchi 
transformator T
2
induktivligini qamrab oladi. Turg’unlashgan erga qisqa 

322 
tutashuvdan so’ng B fazaning erga nisbatan kuchlanishi U
AB 
ga tenglashadi. A 
fazaning bevosita erga qisqa tutashuvidan keyin shikastlanmagan fazaning erga 
nisbatan sig’imi 0,5U
f 
gacha zaryadlanadi va 1,5U
f
ga zaryadlangan fazalararo 
sig’im C
AB
ga nisbatan parallel ulanadi. Bu ikkala parallel ulangan sig’imlarda 
kuchlanish oniy ravishda tenglashadi. 
7.22- rasm. Tarmoqning almashtirish sxemasi. 
Rezonansli o’takuchlanishga olib keladigan sabablardan biri parametrik 
rezonans, ya’ni elektr sistemasining elektromagnit noturg’unligi–o’z-o’zidan 
qo’zg’alish rejimi hisoblanadi. Parametrik rezonans generator va tarmoqning 
ulanishidan hosil bo’lgan tebranish konturining xususiy tebranish chastotasi 
sanoat chastotasiga mos kelganda kuzatiladi. Bunga ayon qutbli sinxron generator, 
sig’im C va induktivlik (mashinaning, transformatorning va liniyaning) bilan 
almashtirilgan yuklanmagan liniyadan tashkil topgan tebranish konturi misol bo’la 
oladi.
Parametrik rezonans sinxron mashinaning induktivligi va uning 
qisqichlariga ulangan sig’im qarshiligining ma’lum bir nisbatida paydo bo’lib, 
bunda mashinaning va sistemaning barcha elementlarida tok va kuchlanish o’z–
o’zidan o’sib ketishi mumkin. Bunday rejim yuzaga kelganda operativ xodimlar 
jarayonni boshqarish imkoniyatini butunlay yo’qotadi. 

323 
Bunday jarayonning kuchlanish va tokning o’zgarishi sinxron chastotaga 
mos kelgan holatidagi shakli «sinxron o’z–o’zidan qo’zg’atish» rejimi deb 
nomlanadi. Bunda tok va kuchlanish amplitudasi nisbatan sekin o’sadi. 
Chiziqli zanjirlarda parametrik rezonans paytida kuchlanish va tok 
amplitudasi cheksiz o’sib ketishi mumkin. Ammo real elektr sistemalarida tok va 
kuchlanishning amplitudasi ikkita nochiziqli bog’lanish bilan chegaralanadi: 
transformator va generator magnit o’zagining to’yinishi yoki elektrodlar oralig’i 
izolyatsiyasining teshilishi mumkin. 
Faraz qilaylik, zanjirning xususiy tebranishlar chastotasi sinxron chastota 
(

0 
ga teng yoki unga yaqin. Tarmoqda sodir bo’lgan qandaydir ta’sirga ko’ra 
tokning juda kichik, deyarli sezib bo’lmaydigan amlitudali

0
chastota bilan 
o’zgaruvchi va 
)
(

L
ga nisbatan ma’lum fazaga siljigan tebranishi paydo bo’ladi 
(7.21- rasm). Magnit maydon energiyasining formulasidan ko’rinadiki, 
W=
2
2
Li
=
0
2
2

xi
. Tok i oqib o’tayotgan induktivlikni o’zgartirish uchun ma’lum 
energiyani sarflash talab etiladi. Buning uchun mashinaning rotoriga L ning
o’sishida musbat va L ning pasayishida esa manfiy ma’lum mexanik moment 
qo’yilishi kerak. Tok i(

) va induktivlik L(

) egri chiziqlaridan ko’rinadiki
induktivlikning o’sish qismida tok i(

) induktivlik L(

) ning pasayish 
qismidagidan absolyut qiymati bo’yicha katta. Bu generatorning o’qidagi o’rtacha 
moment noldan katta va rotorni aylantirish uchun mexanik energiya sarflanishini 
ko’rsatadi. Energiyaning saqlanish qonuniga ko’ra bu energiya zanjirning 
elektromagnit energiyasiga aylantiriladi. Agar turbinaning mexanik momentiga 
mos keladigan quvvat zanjirning aktiv (R) qarshiligida bo’layotgan quvvat 
isrofidan katta bo’lsa, tok davriy ravishda o’sib boradi. 
Ayon qutbli generatorlarning reaktsion quvvati har doim quyidagi formula 
bo’yicha ifodalanadi: 

324 
M
R 
= 
2
2
u
(
q
x
1
-
d
x
1
) yoki R
r
= 

2
2
)
(
2
Sin
XdXq
Xq
Xd
U

. 
Parametrik rezonans sodir bo’lishini belgilovchi reaktsion quvvat tok va 
kuchlanish grafiklari orasidagi faza siljishni ta’minlaydi. 
7.21- rasm. Ayon qutbli sinxron generatorning toki va induktivligini o’zgarishi. 
Parametrik rezonans paytida mashinaning stator zanjirida tok sekin o’sib 
boradi va qo’zg’atish chulg’amida juda kam EYUK paydo bo’lishi natijasida 
stator magnit oqimi rotorning magnit o’zagiga erkin singib, rezonans ayon 
qutblilik momenti ta’sirida rivojlanadi. Agar stator toki juda katta tezlik bilan 
o’zgarsa, qo’zg’atish chulg’amida stator magnit oqimining rotor gavdasiga 
singishiga to’sqinliq qiladigan EYUK xosil bo’ladi. 

Download 6,12 Mb.