Yuqori kuchlanish texnikasi

325 
5. 
Nochiziqla elektr zanjirlaridagi rezonans jarayonlari qanday 
guruhlarga bo’linadi? 
6. 
Konturning to’lqin qarshiligi nima? U qanday aniqlanadi? 
7. 
Tebranish konturidagi aktiv qarshilik hisobga olinmaganda, tebranish 
qanday xarakterda bo’ladi? 
8. 
Elektr uzatish liniyalarida garmonik rezonans qanday hollarda 
kuzatilishi mumkin? 
9. 
Parametrik rezonans nima? U qanday hollarda yuzaga kelishi 
mumkin? 

326 
8. O’TAKUCHLANISHDAN HIMOYALASH USKUNALARI, 
APPARATLARI VA TADBIRLARI 
8. 1. Elektr sistemasida qo’llaniladigan yashin qaytargichlar 
Yashinning bevosita urilishidan himoyalash uchun qo’llaniluvchi yashin 
qaytargichlar Franklin tomonidan taklif etilgan bo’lib, u himoyalanayotgan ob’ekt 
ustida ma’lum balandlikda o’rnatiladigan va yashin tokining himoyalanayotgan 
elementni chetlab oqib o’tishini ta’minlaydigan maxsus elektr qurilma 
hisoblanadi. 
Har bir yashin qaytargich uchta – himoyalanayotgan ob’ekt ustida 
o’rnatiladigan yashin qabul qilgich; zaminlagich va yashin qabul qilgichni 
zaminlagich bilan bog’lovchi qismlardan iborat. Yashin qaytargich (YaQ) uchun 
quyidagi asosiy shartlar bajarilishi kerak: yaxshi zaminlanganlik; qismlarining 
o’zaro qat’iy elektr bog’lanishda bo’lishi. Yaxshi zaminlanmagan YaQda juda 
yuqori kuchlanish hosil bo’lib u YaQning teshilishiga, himoyalanayotgan ob’ektga 
yo’nalgan razryadlanishga olib kelishi mumkin. YaQ qismlarining o’zaro qat’iy 
elektr bog’lanishda bo’lmasligi natijasida u orqali katta tok oqib o’tishiga va 
uchqunlanish tufayli yong’in yuzaga kelishi mumkin.
Elektr sistemasida qo’llaniladigan yashin qaytargichlar ikkiga bo’linadi: 
1. Sterjensimon (qoziqsimon) 
2. Trosli 
Shuni ta’kidlash lozimki, trosli yashin qaytargichlarni podstantsiya xududini 
himoyalash uchun qo’llash tavsiya etilmaydi. Chunki tross to’satdan uzilgan 
taqdirda uning yig’uvchi shinalar yoki elektr qurilmalarining ustiga tushishi butun 
podstantsiyani ishdan chiqarishi mumkin. Ular asosan havodagi elektr uzatish 
liniyalarini (HEUL), stantsiya va podstantsiyalarning OTQ lari, GESlarda 
dambagacha bo’lgan oraliqdagi o’tkazgichlarni himoyalash uchun qo’llaniladi. 

327 
Agar sterjen ko’rinishidagi yashin qaytargich transformator yoki shina 
portalida o’rnatilgan bo’lsa, yashin urilganda unda paydo bo’ladigan yuqori 
kuchlanish ta’sirida portaldan izolyatorlar shodasi bo’ylab o’tkazgichga teskari 
qoplanish sodir bo’lishi mumkin. Agar himoya uchun alohida yoki projektor 
machtasiga o’rnatilgan YaQ qo’llanilsa undan elektr qurilmasiga havo orqali 
qoplanish kuzatilishi mumkin. Bunday holatdan muhofoza qilish uchun YAQ ning 
zaminlash qarshiligi imkoni boricha kichik bo’lishi, izolyatorlar shodasining va 
izolyatsiya oralig’ining elektr mustahkamligi katta bo’lishi kerak.
Shu bilan birga alohida o’rnatilgan YaQ bilan erda yoki er ostida joylashgan 
qurilmalar, kabellar va quvurlar orasidagi izolyatsiya oralig’i ta’minlanishi zarur. 
YaQ ning zaminlash qarshiligini etarli darajada kichik bo’lmasligi teskari 
yo’nalishda qoplanishning sodir bo’lishiga olib keladi. Bundan himoyalash uchun 
nochiziqli o’takuchlanishni chegaralagichlar yoki transformatorlarning past 
kuchlanishli chulg’ami bilan korpusi orasida o’rnatiluvchi ventilli razryadlagichlar 
xizmat qiladi. 
Barcha YaQlarning himoya ta’siri uning tepasida lider bosqichida zaryad 
yig’ilib, rivojlanayotgan lider bilan YaQ uchi orasida lider yo’nalishi bo’yicha 
katta elektr maydon kuchlanganligini hosil qilinadi. YAQdan teskari yo’nalishda 
liderning paydo bo’lishi va rivojlanishi shu yo’l bo’yicha elektr maydon 
kuchlanganligini yanada kuchaytiradi va oqibatda yashinning er ustidagi ob’ektga 
razryadlanish 
yo’nalishi 
to’la 
aniqlaniladi. 
YaQdan 
past 
bo’lgan 
himoyalanayotgan ob’ekt yashinning bevosita urilishidan himoyalanadi, ya’ni u 
yashin tomonidan shikastlanmaydi. Liderning birorta ob’ektga yo’nalishi 
aniklangan nuqtadan ergacha bo’lgan masofaga «Yashinning orientirlash 
balandligi» deyiladi (8.1- rasm). Yashin qaytargichning orientirlash balandligi 
quyidagi ifoda bo’ychicha topiladi: 

Download 6,12 Mb.