325
5.
Nochiziqla elektr zanjirlaridagi
rezonans jarayonlari qanday
guruhlarga bo’linadi?
6.
Konturning to’lqin qarshiligi nima? U qanday aniqlanadi?
7.
Tebranish konturidagi aktiv qarshilik hisobga olinmaganda, tebranish
qanday xarakterda bo’ladi?
8.
Elektr uzatish liniyalarida garmonik rezonans qanday hollarda
kuzatilishi mumkin?
9.
Parametrik rezonans nima? U qanday hollarda yuzaga kelishi
mumkin?
326
8. O’TAKUCHLANISHDAN HIMOYALASH USKUNALARI,
APPARATLARI VA TADBIRLARI
8. 1. Elektr sistemasida qo’llaniladigan yashin qaytargichlar
Yashinning bevosita urilishidan himoyalash uchun qo’llaniluvchi yashin
qaytargichlar Franklin tomonidan taklif etilgan bo’lib, u himoyalanayotgan ob’ekt
ustida ma’lum balandlikda o’rnatiladigan va yashin
tokining himoyalanayotgan
elementni chetlab oqib o’tishini ta’minlaydigan maxsus elektr qurilma
hisoblanadi.
Har bir yashin qaytargich uchta – himoyalanayotgan ob’ekt ustida
o’rnatiladigan yashin qabul qilgich; zaminlagich
va yashin qabul qilgichni
zaminlagich bilan bog’lovchi qismlardan iborat. Yashin qaytargich (YaQ) uchun
quyidagi asosiy shartlar bajarilishi kerak: yaxshi zaminlanganlik; qismlarining
o’zaro qat’iy elektr bog’lanishda bo’lishi. Yaxshi
zaminlanmagan YaQda juda
yuqori kuchlanish hosil bo’lib u YaQning teshilishiga, himoyalanayotgan ob’ektga
yo’nalgan razryadlanishga olib kelishi mumkin. YaQ qismlarining o’zaro qat’iy
elektr bog’lanishda bo’lmasligi natijasida u orqali katta tok oqib o’tishiga va
uchqunlanish tufayli yong’in yuzaga kelishi mumkin.
Elektr sistemasida qo’llaniladigan yashin qaytargichlar ikkiga bo’linadi:
1. Sterjensimon (qoziqsimon)
2. Trosli
Shuni ta’kidlash lozimki, trosli yashin qaytargichlarni podstantsiya xududini
himoyalash uchun qo’llash tavsiya etilmaydi. Chunki tross to’satdan uzilgan
taqdirda uning yig’uvchi shinalar yoki elektr qurilmalarining ustiga tushishi butun
podstantsiyani ishdan chiqarishi mumkin. Ular asosan havodagi elektr uzatish
liniyalarini (HEUL), stantsiya va podstantsiyalarning OTQ lari,
GESlarda
dambagacha bo’lgan oraliqdagi o’tkazgichlarni himoyalash uchun qo’llaniladi.
327
Agar sterjen ko’rinishidagi yashin qaytargich transformator yoki shina
portalida o’rnatilgan bo’lsa, yashin urilganda unda paydo bo’ladigan yuqori
kuchlanish ta’sirida portaldan izolyatorlar shodasi bo’ylab o’tkazgichga teskari
qoplanish sodir bo’lishi mumkin. Agar himoya uchun
alohida yoki projektor
machtasiga o’rnatilgan YaQ qo’llanilsa undan elektr qurilmasiga havo orqali
qoplanish kuzatilishi mumkin. Bunday holatdan muhofoza qilish uchun YAQ ning
zaminlash qarshiligi imkoni boricha kichik bo’lishi, izolyatorlar shodasining va
izolyatsiya oralig’ining elektr mustahkamligi katta bo’lishi kerak.
Shu bilan birga alohida o’rnatilgan YaQ bilan erda yoki er ostida joylashgan
qurilmalar, kabellar va quvurlar orasidagi izolyatsiya oralig’i ta’minlanishi zarur.
YaQ ning zaminlash qarshiligini etarli darajada kichik bo’lmasligi teskari
yo’nalishda qoplanishning sodir bo’lishiga olib keladi. Bundan himoyalash uchun
nochiziqli o’takuchlanishni chegaralagichlar yoki
transformatorlarning past
kuchlanishli chulg’ami bilan korpusi orasida o’rnatiluvchi ventilli razryadlagichlar
xizmat qiladi.
Barcha YaQlarning himoya ta’siri uning tepasida lider bosqichida zaryad
yig’ilib, rivojlanayotgan lider bilan YaQ uchi orasida lider yo’nalishi bo’yicha
katta elektr maydon kuchlanganligini hosil qilinadi. YAQdan teskari yo’nalishda
liderning paydo bo’lishi va rivojlanishi shu yo’l bo’yicha elektr maydon
kuchlanganligini yanada kuchaytiradi va oqibatda yashinning er ustidagi ob’ektga
razryadlanish
yo’nalishi
to’la
aniqlaniladi.
YaQdan
past
bo’lgan
himoyalanayotgan ob’ekt yashinning bevosita urilishidan himoyalanadi, ya’ni u
yashin tomonidan shikastlanmaydi. Liderning birorta ob’ektga yo’nalishi
aniklangan nuqtadan ergacha bo’lgan masofaga «Yashinning orientirlash
balandligi» deyiladi (8.1- rasm). Yashin qaytargichning
orientirlash balandligi
quyidagi ifoda bo’ychicha topiladi:
