§ 6. KOLLOID ERITMALARNING OSMOTIK BOSIMI

35 
ularda erituvchining muzlash temperaturasining pasayishi ham) juda kichik 
bo‘ladi. 
Xuddi chin eritmalardagi kabi bu erda ham gaz qonunlarini tadbiq etish 
mumkin. 
Kolloid 
eritmalar 
uchun 
Mendeleev-Klapeyron 
tenglamasi 
quyidagicha yoziladi: 
RT
N
v
P



yoki 
N
RT
v
P



bu erda 
v

kolloid zarrachalarning kontsentratsiyasi, ya`ni kolloid 
eritmaning hajm birligidagi zarrachalar soni, N – Avogadro soni, P – osmotik 
bosim. 
Kolloid eritmalarning osmotik bosimini o‘lchash va 
mv
gRT
P

formuladan 
foydalanish natijasida kolloidlarning molekulyar massalari topiladi. Ana 
shunday usul bilan Zerensen tuxum al`buminining molekulyar massasi 43 400 
ekanligini, Ader gemoglobinning molekulyar masssasi 67000 ekanligini topgan. 
Donnaning 
membrana 
muvozanati 
haqidagi 
nazariyasi. 
Ma`lumki, haqiqiy eritmalarning osmotik bosimini o‘lchashda devorlari yarim 
o‘tkazuvchi pardadan iborat bo‘lgan idishga eritma solinib, idish toza 
erituvchiga (suvga) botiriladi. 
Yarim o‘tkazuvchi pardaning bir tomonida eritma, ikkinchi tomonida toza 
erituvchi bo‘ladi. Lekin kolloid eritmaning osmotik bosimini o‘lchashda 
o‘tkazgich parda (membra)ning bir tomonida bir necha bir elektrolit eritmasi 
bo‘ladi. Elektrolit membrananing ikkala tomoniga tarqala oladi. Shuning uchun 
kolloid 
eritmaning 
osmotik 
bosimi 
faqat 
kolloid 
zarrachalar 
konsentratsiyasigagina emas, balki elektrolitni ikki tomoniga qanday 
taqsimlanganligiga ham bog’liq. Agar elektrolit ikkala tomonga birdek 
taqsimlansa, kolloid eritmaning osmotik bosimi faqat kolloid zarrachalar 

36 
kontsentratsiyasiga bog’liq bo‘ladi; bu holda elektrolit borligini nazarga 
olmaslik mumkin. 
Donnaning fikricha, elektrolit membrananing ikkala tomoniga bir xil 
tarqalmaydi: bir tomonda ko‘p, ikkinchi tomonga kam bo‘lishi mumkin. 
Masalan, kolloid eritma membrananing bir tomoniga joylashgan bo‘lsin, 
membrana shu xususiyatiga egaki, o‘zi orqali kolloid eritmani o‘tkazmaydi, 
lekin elektrolitni bemalol o‘tkazaveradi. Masalani soddalashtirish maqsadida 
kolloid eritmaning kolloid elektrolit RM eritmasi deb qaraylik; bu elektrolit 
kolloid anioniga va metall kationiga dissotsilanadigan bo‘lsin: 
RM

R
-
+M
+
Membrananing ikkinchi tomoniga haqiqiy elektrolit, masalan, MCI 
eritmasi solaylik. Protsess boshlanishidan avval sistemaning tarkibini 
quyidagicha deb tasavvur qilaylik: 
bu erda C
1
-R
-
ionlarning dastlabki kontsentratsiyasi, C
2
-Cl
-
ionlarning 
dastlabki kontsentratsiyasi. M
+
va Cl
- 
ionlar membrananing I tomonidan II 
tomoniga va II tomonidan I tomoniga o‘ta boshlaydi; lekin R
-
- anionlari har 
doim I tomonda qolaveradi. M
+
va Cl
-
ionlarning harakati asta-sekin muvozanat 
holatiga keladi; bunda membrananing u tomonidan bu tomoniga, bu tomonidan 
u tomoniga o‘tadigan ionlar soni vaqt birligida bir-biriga teng bo‘lib qoladi. 
Ikkinchi tomondan birinchi tomonga o‘tgan M
+
va Cl
-
ionlarning miqdorini x 
deb olaylik, u vaqtda muvozanat holatdagi sistema quyidagicha tasvirlanadi: 

37 
Bu kabi muvozanat uchun: 
(C
1
+x)x=(C
2
-x)
2 
ifodani yozish mumkinligi aniqlandi va quyidagi xulosalarga kelindi:
1) MCl elektrolit membrananing ikkala tomoniga bir xilda tarqalmaydi; 
2) kolloid eritma joylashgan tomonda elektrolit kontsentratsiyasi kamroq 
bo‘ladi; 
3) MCl membrananing ikkala tomonida baravar taqsimlanmaganligi uchun 
eritmada qo‘shimcha osmotik bosim (Donnaning osmotik bosimi) va elektr 
potentsiallar ayirmasi (membrana potentsiali) vujudga keladi. 
Agar yuqoridagi tenglamadan x ni topsak, quyidagi ifoda chiqadi: 
2
1
2
2
2C
C
C
x


bu tenglama Donnan tenglamasi nomi bilan yuritiladi. 
Agar elektrolit kontsentratsiyasi C
2
kolloid eritma kontsentratsiyasi C
1
ga 
qaraganda kichik bo‘lsa, ya`ni C
2

C
1
bo‘lsa, u holda 
2
1
2
2C
C
C

nisbat nolga 
yaqin bo‘lganidan, elektrolit II tomondan I tomonga deyarli o‘tmaydi. Agar 
C
2

C
1
bo‘lsa, ya`ni kolloid eritma kontsentratsiyasiga qaraganda elektrolit 
kontsentratsiyasi ortiq bo‘lsa, 
2
1
2
2C
C
C

nisbat 
2
1
ga yaqin bo‘ladi. U holda 
elektrolit ikkala tomonga qariyb baravar tarqaladi. Agar C
2
=C
1
bo‘lsa, u holda 
3
2
C
x

ga tengdir: 
3
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
2
C
C
C
C
C
C
C
x





. Demak, C
2
=C
1
bo‘lganida 

38 
membrananing II tomonidan I tomoniga dastlab olingan elektrolit ionlarining 
uchdan bir qismi o‘tadi. Donnan effekti (ya`ni elektrolit ionlarining I va II 
tomonlarga 
baravar 
taqsimlanmasligi) 
biologiya 
sohasida 
ahamiyatga 
sazovordir. 
Osmotik bosim erituvchining yarim o‘tkazgich parda orqali o‘z-o‘zicha 
o‘tish jarayoni osmos deb ataladi. Osmosni vujudga keltiradigan kuchning yarim 
o‘tkazgich parda sathiga nisbati osmotik bosim π deyiladi.
Vant-Goff qonuniga binoan osmotik π=νkT tenglama bilan ifodalanadi. 
Bu erda: ν – kontsentratsiya, ushbu tenglama suyultirilgan eritmalar (zollar) 
uchun xosdir. Kolloid eritmalarning osmotik bosimi “π” chin eritmalarning 
osmotik bosimidan kam ahamiyatga ega va kolloid sistemalar agregativ jihatdan 
beqaror bo‘lganligi uchun ularning osmotik bosimi doimiy emas. Osmotik 
bosim zarrachaning o‘lchamiga ham, tabiatiga ham bog’liq emas. Osmotik 
bosimni “π” bilgan holda zarracha o‘lchamini “r“ topish mumkin. Vant-Goff 
qonuniga ko‘ra 
π = CkT, C = n/ V, n=m / M bo‘lgani uchun M ni ham topish mumkin:  “n” 
qiymatini qo‘yib C = m / MV topiladi va Vant-Goff tenglamasiga C ning 
qiymati qo‘yilsa u holda πV = m kT / M ga ega bo‘lamiz. Demak osmotik 
bosimni bilgan holda kolloidlarning molekulyar og’irligini hisoblab topish 
mumkin. 

Download 3,22 Mb.