44
Mayda zarrachalarni yorug’likni yoyilish hodisasi opalestsentsiya deyiladi. Chin
eritmalar va toza suyuqliklarda yorug’lik nihoyatda kam yoyiladi.
Faradey–Tindal effekti intensivligi zolning disperslik darajasi ortishi bilan
kuchayadi. Kolloid zarrachalardan nurning yoyilishi hodisasi o‘sha
nurning
to‘lqin uzunligiga bog’liq bo‘ladi. Dag’al dispers sistemalarda muhit bilan
zarracha chegarasida yorug’likning tartibsiz qaytishi va betartib sinishi
natijasida yorug’likning yoyilishi hodisasi kuzatiladi.
Lekin kolloid eritma
zarrachalarining o‘lchamlari yorug’likning to‘lqin uzunligidan kichik bo‘lgani
uchun difraktsiya, ya`ni yorug’lik zarrachani “o‘rab o‘tib”, o‘z yo‘nalishini
o‘zgartirish hodisasi vujudga keladi.
Reley qonunlariga muvofiq kolloid zarrachadan yoyilayotgan nurning
intensivligi:
I = k I
o
νV
2
/ λ
4
(n
1
2
– n
2
2
/ n
1
2
– 2n
2
2
)
2
J
0
- yorituvchi nurning intensivligi
υ – sistemaning hajm birligidagi zarrachalar soni
v – har qaysi zarrachaning hajmi
n
1
–kolloid zarracha xosil qilgan moddaning yorug’likni sindirish koeffitsienti
k – proportsionallik koeffitsienti
bu formula zarrachaning o‘lchamlari 40 – 70 nm dan katta bo‘lmagan sistemalar
uchungina qo‘llaniladi.
Dispers faza va dispers muhit moddalarining yorug’likni
sindirish
koeffitsientlari o‘rtasidagi farq qancha katta bo‘lsa, Faradey – Tindal effekti
shuncha ravshan ko‘rinadi.
To‘lqin uzunliklari kichik bo‘lgan binafsha va havorang nurlar kolloid
sistemalarda yaxshi yoyiladi, lekin to‘lqin uzunligi katta bo‘lgan qizil nur yaxshi
yoyilmaydi. Faradey – Tindal effekti zolning kontsentratsiyasi
haqida fikr
yuritishga imkon beradi. Kolloid eritmani kontsentratsiyasini aniqlovchi
asbobga nefelometr deyiladi. Nefelometrning ishlashi sinaladigan zolda
45
yoyilgan yorug’lik intensivligining standart zolda
yoyilgan intensivligi bilan
solishtirib ko‘rishga asoslangan.
Ul’tramikroskopiya yordamida ma`lum hajmdagi zarrachalarning soni
hisoblab topiladi, lekin zarrachaning shakl va o‘lchamlarini
bevosita aniqlab
bo‘lmaydi.
Bu usulda zarrachaning shaklini aniqlasa bo‘ladi, masalan: kolloid
zarrachalar tayoqcha shakliga ega bo‘lsa ul’tramikroskopiyada ko‘radigan
yorug’ nuqtalarning ravshanligi o‘zgarib turadi.
Kolloid zarrachalar shaklini elektromikroskop yordamida aniq ko‘rish
mumkin. Bu asbobdan foydalanib kolloid zarrachalarni va hatto polimer
molekulalarini, 0,5–1nm kattalikdagi zarrachalarni ko‘rish mumkin.
Kolloid
zarrachalarning ichki sferasi va uning turli jarayonlar vaqtidagi o‘zgarishi
rentgenografiya va elektronografiya usullarida aniqlanadi. Rentgenografiya
usulida kolloid zarrachani ichki tuzilishi haqida ma`lumot olish mumkin. Bu
usulda turli kolloidlarning ko‘pchiligi kristall tuzilishga ega ekanligi aniqlandi.
Kolloid sistemalarda dispers faza sirtini tekshirishda elektronografiya usulidan
foydalaniladi. Bu usulda sirt qatlamda turuvchi atomlararo masofalarni bevosita
aniqlash mumkin va ayniqsa adsorbsion qavatlarni puxta o‘rganish mumkin.
