140
mutaxassis va xorijiy tillarni mukammal biladigan kadrlarni tayyorlashni davr taqoza etmoqda.
Ilgari
xorijiy tilni o‘qitish shu til tizimini o‘rganish deb qaralgan bo‘lsa, keyingi yillarda o‘qitishdagi ko‘zlangan
muhim narsa bu talabalarni xorijiy nutqini o‘stirishdan iborat. Tabiiyki, xorijiy tillarni o‘rganishdagi
maqsadlar, o‘z-o‘zidan yoki biror kimsalar tomonidan qo‘yilmaydi, balki lingvistika va psixologiya
fanidagi o‘zgarishlar va jamiyatning rivojlanib borishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan,
audiolingvual metodni olib ko‘raylik.
Bu metodning yuzaga kelishiga lingvistika fanidagi o‘zgarishlar ta’siri bo‘ldi, ya’ni:
Xorijiy tilni o‘rgatish avval og‘zaki nutqni o‘rgatishdan boshlanadi.
Til o‘rganish turli strukturalar, nutq na’munalari asosida amalga oshiriladi.
Mashqlar ham shunga asoslangan holda til materialini ko‘p marta takrorlashni talab qiluvchi
mashqlar bo‘lishi kerakligi taqozo etiladi.
Mashqlar va leksikani tanlash xorij tili bilan ona tilini qiyoslashning natijalariga bog‘liq bo‘lishi
kerak.
Talaffuzga katta e’tibor berilishi lozim.
Ammo
bu metodning asosiy kamchiligi, mexanik mashqlarning ko‘pligi va haqiqiy nutq
mashqlarining ozligidir. Bu metod asoschilari amerikalik metodist olimlar C.H.Friz va R.Ladodir. Ularning
fikricha, talabalar avval og‘zaki nutqda ishlatiluvchi strukturalarning yig‘indisini o‘rganishi va eslab
qolishlari kerak.
Keyinchalik shu strukturalar asosida yangi-yangi gaplar tuzishi zarur. Bular rejalashtirilgan
mashg‘ulotlarga mo‘ljallangan mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
So‘ngi yillarda xorijiy tillarni o‘qitishni intensivlashtirish masalasi bo‘yicha
bizning
mamlakatimizda va chet ellarda ancha ishlar qilindi va qilinmokda.
Bular yangi intensiv metodlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Xo‘sh, intensiv metodni kanday
tushunish mumkin? Intensiv o‘qitishning ma’nosi bu qisqa vaqt ichida yoshlarimizni o‘rganayotgan xorij
tilida nutq faoliyatini amalga oshirishga, ya’ni gapirishga o‘rgatish. Bu o‘quvchilarning ichki psixologik
imkoniyatlariga, rezerviga tayangan holda amalga oshiriladi. Taniqli metodist E.I.Passovning aytishicha,
hozirgi vaqtdagi xorijiy tilni o‘qitishda amalda qo‘llanilayotgan kommunikativ yondashish shu intensiv
o‘qitishning bir ko‘rinishidir.
Intensiv metod bilan o‘qitishning quyidagi ikki harakterli xususiyatini ko‘rsatish mumkin:
Juda bir qisqa vaqt ichida ma’lum o‘quv materiali asosida xorijiy nutq faoliyatini amalga oshirish.
Shaxsning barcha psixologik rezervlaridan maksimal darajada foydalanish, ya’ni talabalarning
faolligini oshirish.
Intensiv o‘qitish metodi dastlab XX asrning boshlarida “to‘g‘ri” metod asosida shakllandi. Tilshunos
N.I.Gez aytishicha, “ushbu metod xorijiy intensiv o‘qitishga o‘tishga qulay imkoniyat, asos yaratib berdi”.
Chunki bu metodning ba’zi bir prinsipial tomonlari mavjud, chunonchi, og‘zaki nutqqa bo‘lgan qiziqish,
ayniqsa, dialog ko‘rinishdagi nutqqa; situatsiyalar tanlash; talabalarning darsdagi faolligini oshirish.
Hozirgi zamonaviy intensiv metodlarning u yoki bunisiga asos qilib olingan yangi metod o‘zidan
oldin o‘tgan metodning yaxshi tomonlarini saqlab qoladi. So‘ngi
yillarda audiolingvual, audiovizual,
gipnopediya, relaksopediya, suggestopediya, ritmopediya kabi yangi bir yo‘nalishni bildiruvchi so‘zlar tez-
tez metodik adabiyotlarda uchrab turadigan bo‘lib qoldi. Aytish joizki, olingan metodlardan audiolingual
va audiovizual metodlar intensiv o‘qitish amaliyotida qo‘llana olmaydi. Bunga ularning prinsipial tomoni,
ya’ni ona tilini ishlatishga suyanmaslik, til imitasiyasi, ya’ni taqlid qilish orqali o‘rganish,
yod olish va
ijodiy mashqlarning yo‘qligi halaqit beradi.
Keyingi yillarda shaxsni ob’ekt sifatida o‘rganish va uni barcha ijodiy imkoniyatlarini aniqlashda
pedagogika, psixologiya, sotsial psixologiya, tibbiyot fanlaridagi izlanishlarni birlashtirishga katta e’tibor
berilmoqda.
Hozirgi vaqtdagi muhim masala – yoshlarimizni yangicha fikrlashga, ijodiy fikrlashga va ularni
hayotga tayyorlashga jiddiy e’tibor berishga qaratilgan. Bu esa shaxsni har tomonlama o‘rganishga bo‘lgan
talabni kuchaytiradi. Shunday qilib, bugungi yoshlarimiz o‘quv jarayonining markaziy, asosiy figurasiga
aylanib qoldi.
Shu bois, bolg‘ar
olimi psixoterapevt, tibbiyot fanlari doktori G.Lozanov insonni ichki rezerv
imkoniyatlarini o‘rganishni kun tartibiga olib chiqib, 3 muhim faktorni o‘rganishga kirishdi:
Xotiraning rezervlarini ochish.
O‘quvchi shaxsini intellektual faolligini o‘rganish.
141
Ijobiy emotsiya (charchash hissini yo‘qotish), bunda pedagogning roli, avtoriteti, o‘qituvchi bilan
o‘quvchi o‘rtasidagi munosabat, o‘zaro ishonch,
yuqori darajadagi motivatsiya, shaxsning ichki rezerv
imkoniyatlarini ochish.
Shunisi qiziqarliki, ushbu metodni taklif qilgan bolgar olimi G.Lozanov o‘z oldiga xorijiy tillarni
o‘qitish metodikasini ishlab chiqishni vazifa qilib qo‘ygani yo‘q.
Ammo oxirgi yillarda bir qator pedagoglar G.Lozanov metodikasini xorijiy tillarni o‘rganishda
qo‘llashga harakat qilib ko‘rishdi va qoniqarli natijalar olishga muyassar bo‘lishdi.
Tabiiyki, o‘zlashtirishning bunday samaradorligini tashkil etishda, ya’ni bilim berish jarayonida
pedagog ijodkor va izlanuvchan bo‘lsa, uning bilim darajasi va usullari ham baland bo‘ladi. Shuning uchun
ham zamonaviy pedagogik texnologiya asosida ta’lim berishda har bir pedagogning o‘z o‘qitish va o‘rgatish
falsafasi bo‘ladi.
Adabiyotlar
Mamatov A.E. Nutq madaniyati va til normasiga oid terminlar va tushunchalar izohi. – T.: Bayoz,
2014.
Azizxo‘jayeva N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T., 2006.
